Zeeland: food, design en erfgoed

Het gevarieerde landschap en de rijke historie van Zeeland bevatten vele verhalen. Deze zijn verzameld en ondergebracht in negen iconische verhaallijnen: de Zeeuwse erfgoedlijnen. Om de erfgoedlijnen beleefbaar te maken voor zowel inwoners als toeristen heeft ontwerpstudio Foodcurators in opdracht van Provincie Zeeland en in samenwerking met Erfgoed Zeeland het project Zeeland Souvenirs & Placemarkers ontwikkeld.

Acht betekenisvolle plekken in Zeeland zijn zichtbaar gemarkeerd. Op elke locatie wordt een verhaal verteld en is dit verhaal vertaald in een hedendaags product, een souvenir.

Centraal in dit project staat de term ‘falsely authentic’. Deze term uit academische studies naar toerisme en lokale economieën duidt op producten of diensten die geen betekenisvolle verbinding hebben met de lokale gemeenschap van een plek. Het project Zeeland Souvenirs & Placemarkers bevraagt authenticiteit als tweeledig begrip in relatie tot streekproducten, tot souvenirs en tot erfgoed. Het begrip ‘falsely authentic’ vertegenwoordigt in dit project de artistieke ruimte om concepten te ontwikkelen voor Zeeland waarin food en erfgoed aan elkaar worden verbonden.

Verdronken en herrezen: Koudekerke gruitbier

Koudekerke is een van de 117 verdronken dorpen van Zeeland. De Plompe Toren is het enige overblijfsel van dit dorpje aan de zuidkust van Schouwen-Duiveland. De toren is als kerktoren gebouwd in opdracht van de heer van Koudekerke: Lodewijk van Gruuthuse. Hij kocht het ambacht Haamstede waartoe ook Koudekerke behoorde. Gruuthuse dankte zijn rijkdom aan het gruitrecht dat zijn familie was toegekend in Brugge. Dit recht was een monopolie op de verkoop van gruit aan bierbrouwers. Gruitbier is het oorspronkelijke bier van de Lage Landen, maar wordt bijna niet meer gebrouwen sinds de introductie van hop in bier. Om Koudekerke en haar heer te gedenken serveren we in Zeeland het Koudekerke gruitbier; een streekproduct van een verdronken ‘streek’.

In de middeleeuwen was het gebruik van hop in bier nog niet bekend. Gruit was een mengsel van kruiden waarvan gagel het belangrijkste ingrediënt was. Het had een licht bittere smaak en verbeterde de houdbaarheid van het bier. Gagel was een van nature veelvoorkomende plant in Nederland en België, maar staat nu op de rode lijst van beschermde soorten. Om wilde gagel te kunnen plukken heb je een vergunning nodig.

Koudekerke gruitbier is een fris, mild bitter bier gebrouwen met wilde gagel.

Bij de Plompe Toren staat een souvenirstand die het verhaal van Koudekerke vertelt. Er worden ook speciale gruitbierglazen (gemaakt in een gelimiteerde oplage) verkocht.

Lees meer over het Verdronken Koudekerke.

Heren en kerken: het onbeheerde praalgraf van de Evertsens

Vele vooraanstaande figuren (adel, geestelijkheid, patriciërs) hebben hun stempel gedrukt op Zeeland. Dat is terug te zien in imposante kerken en stadhuizen en vele monumenten. Deze weelde brengt ook een uitdaging voort, want dit erfgoed is kostbaar in onderhoud. Soms moet er een nieuwe bestemming gevonden worden voor een gebouw, omdat het niet meer aan de moderne vereisten voldoet. En heel soms bestaat er onduidelijkheid over wie de verantwoordelijkheid draagt voor een monument. Zoals in het geval van de Evertsens.

Johan en Cornelis Evertsen waren broers en beiden waren admiraal tijdens de Eerste, Tweede en Derde Engels-Nederlandse Oorlogen. Vanwege hun heldhaftigheid in de zeeslagen werden zij postuum geëerd met een gezamenlijk praalgraf. Dit graf werd eerst geplaatst in de Noordmonsterkerk in Middelburg. In 1818 werd het praalgraf verplaatst naar de Nieuwe Kerk in Middelburg. En na 1940, toen de Abdij en de Nieuwe Kerk zwaar beschadigd raakten door oorlogsgeweld, moest het graf weer verhuizen. Vandaag de dag staat het in de Wandelkerk, tussen de Koorkerk en de Nieuwe Kerk in de Abdij van Middelburg.

De Wandelkerk is drukbezocht en er worden vaak borrels en recepties gehouden. ‘De broers’ vormen de achtergrond van deze borrels, maar het praalgraf heeft – wellicht per ongeluk – ook gediend als bijzettafel voor glazen. Hierdoor heeft het enkele beschadigingen en vlekken opgelopen. Vanwege de verplaatsing tijdens de oorlog en de ingewikkelde eigendomssituatie van het Abdijcomplex is nu niet duidelijk wie de verantwoordelijkheid draagt voor het praalgraf van de gebroeders Evertsen.

Naast het praalgraf staat nu een ‘praalpallet’. De ironie dat twee admiraals die eerst als helden werden vereerd nu de decoratieve achtergrond van vele borrels zijn geworden is omgedraaid: de Evertsens zijn nu een merk geworden. Evertsen & Evertsen (‘vaste gasten bij de borrel sinds 1818’) eist het praalgraf van de gebroeders Evertsen terug op. Het merk verkoopt borrelproducten en een deel van de opbrengst wordt bewaard voor onderhoud en restauratie van het praalgraf. Dit geld wordt bewaard in een grote kist tot duidelijk is wie de verantwoordelijkheid voor dit erfgoed op zich kan nemen.

Lees meer over een ander graf met een raadsel: Waar is het graf van rooms-koning Willem?

Het Zeeuwse licht: ecologisch kuren in Domburg

Domburg is al sinds de negentiende eeuw een populaire badplaats. Dr. Mezger voerde hier zijn therapieën en behandelingen uit en trok daarmee Europese adel naar deze omgeving. In het kielzog van deze rijke elite trokken ook kunstenaars naar Domburg. Zij raakten bevangen door de schoonheid van het Walcherse landschap, de karakteristieke gezichten van de lokale bevolking en de helderheid van het zonlicht. Aan de kust van Domburg zorgen zoutkristallen in de lucht voor weerkaatsing, waardoor het unieke ‘Zeeuwse licht’ ontstaat. Niet alleen de schoonheid van het licht en de omgeving maakten Domburg geliefd; het nemen van zeebaden zou ook gezond zijn. Aan de zilte lucht en het zeewater werden (en worden) heilzame werkingen toegeschreven.

De aanhoudende populariteit van Domburg maakt een duurzaam beheer van het strand steeds relevanter. Er ontstaan aldoor nieuwe inzichten over de effecten van grootschalig badtoerisme. Zo blijkt dat chemische filters in zonnebrandcrème in het zeewater terechtkomen en zo schade aanrichten aan het ecosysteem. Shampoo en douchegel die onder de stranddouches worden gebruikt komen ook in de zee terecht.

In samenwerking met Hogeschool Zeeland lectoraat Marine Biobased Specialties heeft ontwerpstudio Foodcurators een ecologische kuurzeep ontwikkeld: de Zeeuwse Badparel. Deze zeep bevat alleen natuurlijk afbreekbare ingrediënten die het ecosysteem van het strand geen schade toebrengen. Speciaal ingrediënt is Codium Fragile, een bijzonder viltwier uit de Oosterschelde. De kuurzeep kan veilig gebruikt worden in de branding of onder de stranddouche, maar natuurlijk ook om thuis te kuren.

De Zeeuwse Badparel is te vinden op het strand in Domburg. Daar is een mini-wellness geplaatst: een plek waar je kunt uitrusten, opladen en kunt genieten van deze speciale omgeving. In deze mini-spa vind je ook instructies voor een thalassokuur. De zeep wordt in kleine tabletten van 20 gram verkocht. Baad in het Zeeuwse licht, neem een duik in de branding, en kom stralend en herboren van het strand!

Lees meer over de opkomst van Domburg als badplaats.

Poort naar de wereld: hoe Zeeuws is de bolus?

Zeeland is eeuwenlang een toevluchtsoord geweest voor religieuze vluchtelingen. Onder andere de hugenoten, die als protestanten in het zeventiende- en achttiende-eeuwse Frankrijk geen godsdienstvrijheid hadden, trokken naar Zeeland. Een eeuw eerder vestigden Sefardische joden (afkomstig uit Portugal) zich in Zeeland, nadat zij in eigen land vervolgd werden vanwege hun geloof. In Middelburg hadden ze een huissynagoge en in de loop van de zeventiende eeuw kregen ze toestemming om een eigen Joodse begraafplaats te stichten. Niettemin leidden zij in Zeeland een onopvallend bestaan.

Hun aanwezigheid heeft echter wel degelijk invloed gehad. De Sefardische Joden hadden hun eigen eetcultuur, die langzaamaan uitgewisseld werd met de Zeeuwse eetcultuur. Zo werden typische Joodse manieren van eten bereiden als frituren in olie geïntroduceerd in Zeeland. Naar het schijnt, is ook de bolus afkomstig van een zoet broodje dat de Sefardische Joden naar Zeeland brachten. Langzamerhand is dit broodje verworden tot een Zeeuws icoon.

Vandaag de dag zijn er nog steeds groepen die hun toevlucht zoeken tot Zeeland. In het asielzoekerscentrum in Middelburg wachten mensen uit verschillende landen hun procedure af. Onder hen zijn veel Iraniërs. Als zij nieuwe Zeeuwen worden, brengen ook zij weer nieuwe invloeden mee. Misschien leren we via hen nieuwe gerechten en smaken kennen. Iraniërs kennen een ander zoet brood: nan-e-shirmal, een brood dat met melk, suiker en kardemom wordt gebakken. Misschien is dit wel de nieuwe bolus?

Om te laten zien dat erfgoed nooit stilstaat en steeds in ontwikkeling is, staat in Zierikzee bij De Man Die Bakt een display die de Joodse achtergrond van de bolus belicht. Hier is ook een speciale bakmix te koop, waarmee je twee kanten op kunt: bak je de vertrouwde bolus of kies je een nog onbekende heerlijkheid van ver?

Lees meer over de Portugese Joden in Zeeland.

Zeeuwse Suikerwerken: zoethoudertjes met een politieke bijsmaak

De suikerindustrie was een belangrijk onderdeel van de Zeeuwse industrialisatie. Vanaf de negentiende eeuw heeft de welvaartspolitiek hier een groot stempel gedrukt: de agrarische provincie moest geïndustrialiseerd worden met kanalen, spoor en fabrieken. Nog steeds speelt welvaartspolitiek een grote rol in Zeeland, met als meest recente hoofdstuk de marinierskazerne en het compensatiepakket.

Zeeuwse Suikerwerken herinneren aan de geschiedenis van industrialisatie en koppelen dit aan hedendaagse (politieke) onderwerpen in Zeeland: de marinierskazerne, de toltunnel en de kerncentrale. Zeeuwse Suikerwerken zijn tegelijk een ode aan de Zeeuwse industrialisatie van weleer en een ironisch commentaar op hedendaagse politieke vraagstukken.

De suikerindustrie was een snelle en veelbelovende industriële ontwikkeling in de negentiende eeuw. Vooral in Zeeland bracht ze hoop op meer werkgelegenheid en uitbreiding van de provinciale economie. Die ambities spelen vandaag de dag nog steeds een rol in de provinciale politiek. Het vergroten van de beroepsbevolking, het aantrekken van nieuwe inwoners, zorgen dat de provinciale economie zich blijft ontwikkelen: het beleid is voortdurend op deze thema’s gericht. Recentelijk heeft dit geleid tot een landelijke controverse toen de geplande verhuizing van de Nederlandse Marine naar Vlissingen werd geannuleerd en Zeeland met lege handen achterbleef. Om de reeds aangerichte schade te compenseren heeft Zeeland van de rijksoverheid een ’compensatiepakket’ gekregen, dat bestaat uit plannen voor uitbreiding van onderwijsvoorzieningen, werkgelegenheid en mobiliteit voor Zeeland. Toch blijven er uitdagingen voor Zeeland: Moet er een tweede kerncentrale komen? Moet de toltunnel – de enige verbinding van Zeeuws Vlaanderen met de rest van Nederland – gratis worden? Deze vragen belichten de politieke dilemma’s die de toekomst van Zeeland zullen bepalen.

De Zeeuwse Suikerwerken zijn te vinden in het Industrieel Museum Zeeland in Sas van Gent.

Lees meer over de Zeeuwse suikerindustrie.

MeekrapLAB: een souvenir gemaakt door toeristen?

Veel van het Zeeuwse agrarische erfgoed heeft in de loop der jaren zijn functie verloren, maar de beelden van klederdracht, ambachten, boerderijen en paeremessen zijn nog springlevend. Sommige folkloristische tradities worden nog steeds gehandhaafd voor toeristen.

In de MeekrapLAB workshop kunnen nieuwsgierige bezoekers aan de slag met Zeeuws erfgoed. Met een speciale inkt gemaakt van meekrap, een traditionele plantaardige kleurstof uit deze regio, kun je theedoeken bedrukken met verschillende folkloristische afbeeldingen en zo je eigen ‘Zeeland’-ontwerp maken. MeekrapLAB ‘speelt’ met de grenzen tussen authenticiteit en folklore. Wanneer we op vakantie zijn ergeren we ons aan (andere) toeristen, omdat zij de illusie van authenticiteit van een bestemming verstoren. Maar wat betekent authenticiteit in toerisme, kunnen we dat wel definiëren?

Veel van het Zeeuwse agrarische erfgoed heeft zijn oorspronkelijke functie verloren en is in de 20ste en 21ste eeuw folklore geworden. Folklore wordt vaak ingezet voor toeristische doeleinden, wat soms leidt tot verminderde historische nauwkeurigheid ten gunste van financieel gewin. Bij streekkostuums is dat heel duidelijk: in elke toeristenwinkel hangen afbeeldingen van vrouwen in traditionele streekkostuums, op veel souvenirs, vaak zonder een relevante link met de rijke en diverse geschiedenis van deze regionale kledingvoorschriften. De afbeelding van het Zeeuws Meisje in klederdracht is terug te vinden op veel producten, variërend van paraplu’s tot snoepjes.

Welke waarde behoudt het erfgoed, als we de context vergeten en alleen focussen op het behoud van het beeld? MeekrapLAB is een zeefdrukwerkplaats waar toeristen worden uitgenodigd om hun eigen souvenir te maken. Met verschillende ontwerpen om uit te kiezen (of te combineren) kunnen ze hun eigen beeld van het Zeeuwse erfgoed creëren. De afbeeldingen zelf dienen meer als een informatieve laag dan alleen als een afbeelding. Ze laten een stukje achtergrondkennis zien achter de meest geëxploiteerde beelden van het Zeeuwse erfgoed.

MeekrapLAB bevindt zich in Streekmuseum De Meestoof in Sint-Annaland.

Lees verder over hoe je een echte, authentieke Zeeuwse schuur herkent.

Nederland geworteld in Zeeland

Door de eeuwen heen is Zeeland gekenmerkt door strijd. Deze provincie was steeds een belangrijk strategisch gebied, onder andere omdat ze in het mondingsgebied van de Schelde ligt. De Opstand (Tachtigjarige oorlog) was een woelige oorlog tegen de Spaanse bezetter die duurde van 1568 tot 1648. Forten, linies, en vestingen werden gebouwd. Steeds wisselden gebieden van heerser: dan waren ze in handen van de Spaanse koning, dan hesen de Staatsen hun ‘prinsenvlag’. De leider van de Hollandse Staatsen was Willem van Oranje. Rondom zijn leiderschap in De Opstand zijn veel volksverhalen ontstaan, waaronder de kleur oranje als nationaal symbool voor ons land. Het verhaal wil dat aanhangers van de Staatsen zelfs een voorkeur voor oranje voedsel hadden, waardoor van alle gekleurde wortels de oranje variant veruit het populairst werd. Dat oranje nog steeds dé kleur van Nederland is staat buiten kijf, maar oranje worteltjes zijn vooral ook erg lekker.

Oorlog en strijd maken een groot deel uit van de Zeeuwse geschiedenis. Het zijn belangrijke delen van het Zeeuwse verleden, maar hoeveel worden ze nog in het heden herinnerd? De Tweede Wereldoorlog is het eerste dat in je opkomt als je denkt aan tijden van oorlog en vijandelijkheden, maar Zeeland heeft veel meer strijd te verduren gehad. De Tachtigjarige Oorlog heeft de basis gelegd van wat Nederland nu is; het heeft geleid tot de grondwet waarin de Nederlanders vrijheid van godsdienst claimden. Ondanks zijn voortdurende relevantie, lijkt de Tachtigjarige Oorlog een eeuwenoude geschiedenis. De littekens in het landschap die door deze oorlog zijn ontstaan lijken slapende decorstukken, vaak vergeten of over het hoofd gezien. Om de belangrijke geschiedenis van Zeeland nieuw leven in te blazen, hebben we de levendigheid en verbeelding van een volksverhaal gebruikt om een souvenir te creëren van een voedingsproduct dat allemaal kennen in Nederland. Een souvenir gebaseerd op een volksverhaal zal per definitie de historische authenticiteit in twijfel trekken.

Willems Wortels zijn te vinden op de Kruisdijkschans bij Aardenburg.

Lees meer over Willem van Oranje in Zeeland
En wat at Willem van Oranje zelf eigenlijk? 

Verlangen naar de overkant

Zeeland is een land van overkanten, al zijn alle voormalige eilanden nu met elkaar verbonden. Toch blijven er verschillen bestaan tussen de stukjes Zeeland die vroeger van elkaar gescheiden waren. Honderden veerpontjes maakten vroeger de verbinding; later namen de Provinciale Stoombootdiensten (PSD) deze functie over. Veel van die veerdiensten zijn lang geleden ter ziele gegaan; de bruggen en de toltunnel maakten de boottochtjes overbodig.

De installatie in Perkpolder, de meest intuïtieve van de acht, is een plaats van bezinning. Een plek waar je wacht op de veerboot die nooit meer komt, en je tijd gebruikt om te dagdromen over de andere kant. Natuurlijk is het souvenir hier een souvenir van de andere kant: niet van een plek waar je bent geweest, maar een herinnering aan een plek waar je nog naartoe wilt. De overkant bestaat immers alleen zolang je er nog niet bent.

Eeuwenlang bestond Zeeland uit vele afzonderlijke eilanden. Door landaanwinning zijn verschillende eilanden aan elkaar ‘gegroeid’ en ook met bruggen en dammen ertussen werd het vroegere isolement van de eilanden opgeheven. In 2003 werd Zeeuws-Vlaanderen, dat geen eiland maar vasteland is, via een tunnel verbonden met de rest van Zeeland. Cultureel blijft Zeeland echter een land van overkanten. Elk deel heeft zijn eigen tradities en Zeeuwen refereren nog steeds aan anderen als “iemand van de overkant”.

Op de dijk bij Perkpolder wordt gedroomd van de overkant, waar de kruisbessen worden geteeld waaruit het Zeeland Souvenir op deze locatie is bereid.

Lees meer: Hoe kwam je vroeger aan de overkant? 

Z-card Zeeland Souvenirs