Sint-Annaland: voorstraatdorp met ronde ring

In Sint-Annaland op Tholen valt te zien wat men met een compleet voorstraatdorp voor ogen had. Het dorp heeft twee centrale punten en werd vermoedelijk na de middeleeuwen uitgebreid met achterstraten. Water en brand waren vanouds bedreigingen voor Zeeuwse dorpen. Ook Sint-Annaland kreeg daarvan zijn deel.

De Kaai, ofwel de haven, omstreeks 1910; deze plek vormde voor Sint-Annaland lange tijd het enige contactpunt met de buitenwereld (ZB, Beeldbank Zeeland).

De Kaai, ofwel de haven, omstreeks 1910; deze plek vormde voor Sint-Annaland lange tijd het enige contactpunt met de buitenwereld (ZB, Beeldbank Zeeland).

Voorstraatdorpen kwamen tot stand in de grotere nieuwlandpolders. Dat waren de gebieden die in Zeeland vanaf de vijftiende tot en met de achttiende eeuw werden ingepolderd. Voorstraatdorpen hebben een simpele plattegrond. Centraal in het dorp ligt een straat (‘voorstraat’) die meestal loodrecht op de polderdijk staat. Deze straat heet in de betreffende dorpen vaak nog steeds Voorstraat. Aan weerszijden van de straat kwam gesloten bebouwing. Indien noodzakelijk werd het dorp uitgebreid door evenwijdig aan de voorstraat een of meer achterstraten aan te leggen. Op de dijk mocht niet worden gebouwd zolang deze een waterkerende functie had.

Compleet dorp

Sint-Annaland bezit eigenlijk twee zwaartepunten. Aan de ene kant van de Voorstraat is dat het kruispunt met de dijk om de polder. Dat was dan ook de aangewezen plek voor het (vroegere) gemeentehuis. De buitendijks gelegen haven vormde het contactpunt met de buitenwereld. In Sint-Annaland is de oudste haven gedempt, maar nog wel herkenbaar.

De Voorstraat, Sint-Annaland, gezien in de richting van de kerk. Prentbriefkaart, circa 1900. (Zeeuws Archief, coll. Zeeuws Genootschap, Zelandia Illustrata)

De Voorstraat in Sint-Annaland gezien in de richting van de kerk, prentbriefkaart circa 1900 (Zeeuws Archief, KZGW, Zelandia Illustrata).

Landinwaarts, aan het andere uiteinde van de Voorstraat, ligt de weidse Ring. Die wordt gedomineerd door een niet zo oude en niet zo bijzondere kerk, op een kerkhof dat tot in de twintigste eeuw door een gracht was omgeven. De ring heeft in Sint-Annaland een ronde vorm. In jongere dorpen die voorstraat en ring combineren, koos men voor een rechthoekige vorm. Dat is te zien in Sint Philipsland, Colijnsplaat en Nieuwland.

Achterstraten

Het complete dorp werd geprojecteerd in of kort na 1476. Toen werd de polder in opdracht van Anna van Bourgondië bedijkt. Misschien miste het dorp toen nog de achterstraten die nu parallel aan de Voorstraat lopen. Die dienden in dit soort dorpen om groei op te vangen en voor de minder representatieve bebouwing van schuren en werkplaatsen.

Schets van Sint-Annaland in de achttiende eeuw, met van boven naar beneden: Ring, Voorstraat, kruispunt met dijk om polder, en linksonder de haven (Zeeuws Archief, Archief Ambachtsheerlijkheid Sint-Annaland).

Schets van Sint-Annaland in de achttiende eeuw, met van boven naar beneden: Ring, Voorstraat, kruispunt met dijk om polder, en linksonder de haven (Zeeuws Archief, Archief Ambachtsheerlijkheid Sint-Annaland).

Brand!

Heel veel Zeeuwse dorpen hebben leren leven met de dreiging van het water. Sint-Annaland heeft daarnaast ook nog een brand te verduren gehad. In een tijd dat de meeste dorpshuizen van hout waren, ging zoiets letterlijk als een lopend vuurtje. Een groot deel van het dorp brandde op 23 mei 1692 af. Die brand was begonnen op het achtererf van het huis op nummer 38 aan de Voorstraat. En uitgerekend dát pand viel, met enkele andere woningen aan de Voorstraat, niet ten prooi aan de vlammen.

De schuldige van deze ramp is bekend. Dat was Dirk van Noorden, nota bene schepen van het dorp. Tegen alle regels in had hij zijn dienstbode opdracht gegeven as te storten op zijn erf.

Literatuur

K. Bos, J. van Damme en A. de Klerk (red.), Dorpen in Zeeland, Middelburg 1991.
A.P. de Klerk, Het Nederlandse landschap, de dorpen in Zeeland en het water op Walcheren; historisch-geografische en waterstaatshistorische bijdragen, Utrecht 2003.
Aad de Klerk, Dorpen in Zeeland, deel 5 in de serie Zeeland van toen & nu, Zwolle 2005.