Het voorstraatdorp Colijnsplaat

Colijnsplaat is een planmatig ontworpen dorp op Noord-Beveland. Het kwam tot stand nadat het eiland aan het eind van de zestiende eeuw werd drooggelegd. Het dorpstype is genoemd naar de brede Voorstraat die centraal door het dorp loopt. In de as daarvan hoog op de dijk staat sinds 1769 het rechthuis. Colijnsplaat was bedoeld voor arbeiders, ambachtslieden en vissers. Boeren woonden verspreid door de polder.

Colijnsplaat op Noord-Beveland heeft een voorstraat en een – vierkante – ring. De deskundigen staan in de rij om het bijzondere van dit dorp te benadrukken. Volgens de een zijn hier ‘de voor een dorp uiterste mogelijkheden wel bereikt’. Een ander oordeelt dat in Colijnsplaat ‘de aanleg het meest volmaakt’ is. Mede vanwege de bijzondere plattegrond is het beschermd dorpsgezicht.

De Voorstraat in Colijnsplaat loopt vanaf de dijk naar het kerkhof, op de foto aan het einde de kerk (Erfgoed Zeeland).

Niet voor boeren

Ten gevolge van stormvloeden in 1530 en 1532 heeft het middeleeuwse Noord-Beveland vele jaren ‘gedreven’. Dat wil zeggen dat het onder water lag. Vlak vóór 1600 begon men aan de opbouw van een compleet nieuw eiland. Dat gebeurde volgens inzichten die toen modern waren. In die planmatig en grootschalig ingerichte polder uit 1598 werd ook een modern dorp ontworpen. Dit dorp was niet bestemd voor boeren. Hun boerderijen kwamen verspreid door de polder te liggen. Nee, het dorp met zijn haven was er vooral voor arbeiders, ambachtslieden en vissers.

Intact

De in 1598 getrokken lijnen zijn vandaag nog helemaal intact. De brede Voorstraat loopt vanaf de dijk uit op het vierkante kerkhof. Tot 1920 was dit kerkhof omgracht. Parallel aan de Voorstraat lopen er in Colijnsplaat maar liefst vier smallere achterstraten: twee aan de westkant en twee aan de oostkant. Halverwege dijk en kerkhof wordt dit geheel gekruist door een straat met de toepasselijke naam van Kruisstraat.

Plattegrond van Colijnsplaat uit 1625 (Nationaal Archief).

Colijnsplaat is in 1598 duidelijk op de groei gebouwd. Het is ook gebouwd met twee gezichten. De voornaamste panden, vooral woonhuizen, staan aan de Voorstraat. Voor de schuren en werkplaatsen moet je in de achterstraten zijn.

Het Rechthuis in Colijnsplaat, aan het uiteinde van de Voorstraat (Erfgoed Zeeland).

Rechthuis

Op de meest markante plek van het dorp, hoog op de dijk en in de as van de Voorstraat, staat een bijzonder gebouw. Het staat daar sinds 1769 en het is het voormalige rechthuis, de plaats waar vroeger recht werd gesproken. Na renovatie wordt het nu particulier bewoond. Aan de voorgevel hangt een roedemaat. Die kon door iedereen worden gebruikt om de eigen maat te ijken aan deze Puttense roede van 4.0687 meter lengte. En op de zijgevel valt te zien hoe angstig hoog hier het water op 1 februari 1953 stond.

Literatuur

A.P. de Klerk, Het voorstraatdorp Colijnsplaat, Goes 1998.
Aad de Klerk, Dorpen in Zeeland, deel 5 in de serie Zeeland van toen & nu, Zwolle 2005.