Johannis de Rijke

Johannis de Rijke uit Colijnsplaat bewees zijn kwaliteiten als waterbouwkundige in Japan en China. Hij realiseerde er in de tweede helft van de negentiende eeuw indrukwekkende projecten om de bereikbaarheid van havens te vergroten en de loop van rivieren aan te passen.

Replica van het Japanse standbeeld van De Rijke in Colijnsplaat (ZB, Beeldbank Zeeland, foto J. Wolterbeek).

Afkomst

Johannis de Rijke was het derde kind van Pieter de Rijke en Anna Catharina Liefbroer. Hij werd geboren op 5 december 1842 aan de Oostkerkstraat in Colijnsplaat. Pieter de Rijke was een kleine aannemer van dijkwerken die daarnaast een boerderijtje bezat. Het gezin telde zes kinderen. Na de lagere school kreeg Johannis les in wiskunde en werktuigkunde van ingenieur J. Lebret. Lebret werkte in Goes en was waarschijnlijk een bekende van De Rijkes vader.

Prentbriefkaart Colijnsplaat, circa 1900, met zicht op Oostzeedijk (ZB, Beeldbank Zeeland).

In 1865 werd De Rijke opzichter bij de bouw van de Oranjesluizen bij Schellingwoude (Amsterdam-Noord). Deze schutsluizen vormden een onderdeel van het Noordzeekanaal.

Uitnodiging

In 1873 ontving De Rijke van Cornelis van Doorn, zijn voormalige baas bij de Oranjesluizen, een uitnodiging om naar Japan te reizen. Op verzoek van de regering daar was Van Doorn in 1872 naar Japan gereisd om rivieren te onderzoeken. Het werk bleek veel omvangrijker dan voorzien en dus werden extra mensen geworven.

Met zijn vrouw Johanna Hassoldt en twee kinderen vertrok De Rijke naar Osaka. Ook collega’s George Escher (de vader van graficus M.C. Escher) en opzichtermetselaar Dick Arnst gingen mee.

Modernisering

In Japan werden in de tweede helft van de negentiende eeuw westerse kennis en technologie toegepast om het land en de economie te moderniseren. Voor de ontwikkeling van de weg- en waterbouw wilden de Japanners Nederlandse kennis inzetten. Diverse rivieren moesten geschikt worden gemaakt voor de moderne scheepvaart en ook een groot aantal havens moest worden gemoderniseerd.

Aanzien

In Japan kreeg De Rijke het aanzien dat hij in Nederland zonder academische titel onmogelijk had kunnen behalen. Hij beschikte duidelijk over voldoende inzichten en aanleg voor het werk. Escher schreef over De Rijke aan zijn moeder:

“Met een scherp verstand, een grote opmerkingsgave, een behoorlijk geheugen, veel origineels en kernachtigs in zijn geest en zeer onafhankelijk, stak hij boven anderen uit. Ik stel hem boven de ingenieurs uit Delft.”

Na het vertrek van Escher naar Tokio in 1876 zat De Rijke alleen in Osaka. Hij ging als ingenieur bij de Japanse waterstaatsdienst werken. Zijn jaarsalaris bedroeg 350 gouden yen. Dit was meer dan het dubbele van wat hij in Nederlandse dienst verdiende. De Rijke was betrokken bij talloze projecten. Vanaf 1891 werkte hij op het Japanse ministerie van Verkeer en Waterstaat.

Foto van Johannis de Rijke, jaar en maker onbekend (afbeelding kasen.net).

Gezin

Kort na elkaar werden in Japan in het gezin De Rijke nog vijf kinderen geboren. Het vierde kind stierf na enkele maanden. De Rijke liet zijn kinderen in Nederland naar school gaan. Lebret, zijn voormalige leermeester, ving hen op. Nadat zijn vrouw in 1881 aan cholera was overleden, hertrouwde De Rijke in 1885 met Maria Heck, die hij tijdens een verlof in Nederland had ontmoet. Uit het huwelijk met Maria werden vijf kinderen geboren.

Onvrede

Steeds meer buitenlanders verlieten in die periode Japan. Uiteindelijk was De Rijke in 1890 nog de enige Nederlandse ingenieur in het land. Toch wilde hij niet terug naar Nederland.

Naarmate De Rijke langer in Japan was, groeide zijn onvrede over de houding van zijn superieuren. Verschillende van zijn voorstellen verdwenen namelijk in de kast. En zodra de westerlingen hun kennis hadden overgedragen, gaf de Japanse regering de projectleiding vaak aan Japanse ingenieurs.

Cultuurverschil

Voor De Rijke was oprechtheid vanzelfsprekend. Dat botste met de cultuur in Japan. De omgang in de Japanse politiek en bureaucratie kenmerkte zich door bedrog, vormelijkheid en rituelen. De Rijke vond dit schijnheilig. De omgang met gewone mensen ging hem gemakkelijker af. Hun eenvoud sprak hem aan. Hij herkende zichzelf in hen. En zij waardeerden hem. Na het overlijden van zijn eerste vrouw ontving hij bijzondere waardering van de boeren in een plaats waar hij een project had uitgevoerd. Als troost schonken ze hem het weinige loon dat ze verdienden.

Via China terug naar Nederland

De Rijke verliet Japan definitief in 1903, kort voor het uitbreken van de Japans-Russische oorlog. Zijn gezin was reeds enkele jaren eerder naar Nederland teruggekeerd. De Rijke reisde met de trein door Siberië naar huis en schreef daarover een boekje. Van 1906 tot 1910 leidde hij in China nog de kanalisatie van de Whangpoo, de vaarweg door Shanghai. Daarna keerde hij voorgoed terug naar Nederland.

De Rijke overleed op 20 januari 1913 op zeventigjarige leeftijd in Amsterdam en werd begraven op de begraafplaats Zorgvlied.

Literatuur

L.A. van Gasteren [et al.], In een Japanse stroomversnelling; berichten van Nederlandse watermannen-rijswerkers, ingenieurs, werkbazen, 1872-1903, Amsterdam 2000.
Louis van Gasteren en Ton van Luin, Die eeuwige rijst met Japansche thee; brieven uit Japan van Nederlandse watermannen, 1872-1903, Amsterdam 2003.
Yoshiyuki en Noriko Kamibayashi en Pim de Vroomen, Johannis de Rijke, de ingenieur die de Japanse rivieren weer tot leven bracht, Zutphen 2002.
Joh. de Rijke, Johan Sturm en Anton van der Weele, Zomerreis van Oost-Azië naar Nederland met den Trans-Siberischen spoorweg, Goes 2000. Eerder uitgegeven in 1904.
Bert Toussaint, Johannis de Rijke (1842-1913), Japanse verering voor Colijnsplaatse watergod, in: Zeeuws Tijdschrift 50 (2000) 3, 28-32.

Informatie over de persoon van Johannis de Rijke is ook beschikbaar via het ‘personendossier Johannis de Rijke’ in ZB| Bibliotheek van Zeeland.