Christophorus Buys Ballot, meteoroloog uit Kloetinge

Christophorus Buys Ballot was meteoroloog, natuurkundige en scheikundige. Hij werd bekend met zijn meteorologische wet waarin hij het verband tussen luchtdruk en wind aantoonde. Zijn wieg stond in Kloetinge. Hij verliet Zeeland al op jonge leeftijd, maar zijn naam leeft in de provincie voort.

Plaquette met de beeltenis van Buys Ballot, ingemetseld in de zijgevel van zijn geboortehuis (Erfgoed Zeeland).

Predikantenfamilie

Christophorus Henricus Diedericus Buys Ballot werd op 10 oktober 1817 geboren in Kloetinge. Zijn vader was daar een jaar eerder beroepen als predikant. In 1820 verhuisde het gezin naar Sint Laurens op Walcheren. Ook de grootvader van Christophorus was predikant geweest. En bovendien hoogleraar in de proefondervindelijke natuurkunde aan de Illustre School in Middelburg. Je zou kunnen zeggen dat Christophorus met zijn brede wetenschappelijke belangstelling in de voetsporen van zijn opa trad.

Het geboortehuis van Buys Ballot aan het Marktveld in Kloetinge (Erfgoed Zeeland).

Klassieke talen en bètavakken

Het domineesgezin Buys Ballot verhuisde later naar het Gelderse Brakel. Christophorus bezocht het gymnasium in Zaltbommel, waar hij drie medeleerlingen had. Hij deed er een grote voorliefde voor de klassieke talen op. Maar hij blonk ook uit in wiskunde en had veel belangstelling voor astronomie. In 1835 ging hij letteren studeren aan de Universiteit Utrecht. Al spoedig volgde hij ook colleges wis- en natuurkunde. Nadat hij in 1838 kandidaatsexamen in de letteren had gedaan, koos hij definitief voor de bètavakken.

‘Speelpop’

In 1844 promoveerde hij in de natuurkunde. Daarna ging zijn carrière snel. Hij doceerde aan de Universiteit Utrecht achtereenvolgens geologie, mineralogie, theoretische scheikunde en wiskunde. In die laatste discipline was hij in 1847 buitengewoon hoogleraar geworden. Maar hij had geen belangrijk aandeel in de ontwikkeling van deze wetenschap. Zo’n bijdrage trachtte hij wel te leveren aan de natuurkunde, nadat hij in 1867 daarin gewoon hoogleraar was geworden. Hij ontwikkelde een materietheorie, maar die was zo afwijkend van de inzichten die op dat moment gangbaar waren, dat hij het advies kreeg om hierover maar niet te publiceren. Daarom richtte hij zich uiteindelijk op de meteorologie, ‘uit teleurstelling’, zoals hij zelf zei, bij wijze van ‘speelpop’.

Oprichter van het KNMI

Een eerste belangrijke daad voor de weerkunde was de realisering van een eigen instituut bij de sterrenwacht Sonnenborgh in Utrecht. Inspirerende voorbeelden van zulke combinaties had hij op een reis door Europa gezien. Buys Ballot maakte zelf een schets voor het bouwplan en financierde het grootste deel van de bouw. In 1854 opende het Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut (KNMI). Buys Ballot werd de eerste directeur.

Door gegevens van het weer te verzamelen, hoopte Buys Ballot een gemiddeld basispatroon van het weer te ontdekken. Hij legde de grondslag voor de weerkaarten en het weerbericht in Nederland. Om nauwkeurige waarnemingen te kunnen doen, waren goede meetinstrumenten nodig. Buys Ballot stimuleerde de ontwikkeling daarvan.

Portret van Buys Ballot.

Wet van Buys Ballot

Aan de hand van zijn waarnemingen kon hij aantonen welk wetmatig verband er bestaat tussen luchtdruk en wind. Namelijk dat op het noordelijk halfrond de wind naar rechts afwijkt en op het zuidelijk halfrond naar links. Voor die tijd dacht men dat de wind simpelweg van hoge naar lage druk waaide. Buys Ballot kon de wetmatigheid als eerste in de praktijk aantonen, namelijk met zijn weerkaarten. Zo bracht hij deze meteorologische wet op zijn naam.

De Wet van Buys Ballot maakte het mogelijk om weersverwachtingen te maken. En waarschuwingen voor storm, die als eerste in 1864 werden gegeven.

Buitenland

Ook internationaal had Buys Ballot zijn verdiensten. Hij legde de grondslag voor een wereldwijd netwerk van waarnemingsstations. En hij stond aan de basis van de oprichting in 1873 van het Internationaal Meteorologisch Comité, de voorloper van de huidige Wereld Meteorologische Organisatie (WMO). Onder zijn leiding werd begonnen met codes om weergegevens over de hele wereld te kunnen uitwisselen en werden algemene richtlijnen opgesteld voor waarnemingen.

Monument en medaille

Buys Ballot overleed op 3 februari 1890 in Utrecht en werd in deze stad ook begraven.

Monument voor Buys Ballot in Kloetinge, met rechts de maker van de plaquette, Pieter Puype, circa 1930 (ZB, Beeldbank Zeeland).

In zijn geboorteplaats Kloetinge werd in 1934 ter ere van hem een monument onthuld. Initiatiefnemer was de heer Kousemaker, raadslid voor de CHU. Beeldhouwer Pieter Puype uit Souburg, die ook het standbeeld van Van Dale in Sluis maakte, vervaardigde een portretplaquette voor het monument. Toen het monument sneuvelde bij de uitbreiding van het Marktveld, werd de plaquette ingemetseld in de zijgevel van het geboortehuis van Buys Ballot, nu Marktveld 20.

Ook op andere manieren leeft Buys Ballot in de herinnering voort. De prestigieuze Buys Ballotmedaille, voor de ontwikkeling van de meteorologie, wordt elke tien jaar uitgereikt. In Zeeland is in menige stad of dorp een straat naar de weerkundige vernoemd. En ruim tien jaar lang droeg een scholengemeenschap in Goes zijn naam. Het Buys Ballot College ging in 2007 op in het Ostrea Lyceum.

Literatuur

E. van Everdingen, C.H.D. Buys Ballot 1817-1890, Den Haag 1953.
F. van Lunteren, Buys Ballot en het KNMI, in: Nederlands Tijdschrift voor Natuurkunde, mei 2003, 152-155.
H.A.M. Snelders en C.J.E. Schuurmans, Christophorus Buys Ballot (1817-1890), in: A.J. Kox en M. Chamalaun (red.), Van Stevin tot Lorentz; portretten van Nederlandse natuurwetenschappers, Amsterdam 1980.