Pieter Zeeman, Nobelprijswinnaar uit Zonnemaire

Toen Pieter Zeeman in 1865 in de pastorie van Zonnemaire werd geboren, kon niemand bevroeden dat er een aankomend Nobelprijswinnaar in de wieg lag. Zijn wetenschappelijke loopbaan diende zich evenwel al op jonge leeftijd aan. Hij studeerde in Leiden bij vooraanstaande natuurkundigen en werkte zijn leven lang aan de Universiteit van Amsterdam. Wetenschappelijke faam verwierf hij door de ontdekking van de invloed van een magnetisch veld op atomen. Daarvoor werd hem in 1902 de Nobelprijs toegekend. In zijn geboortestreek is Pieter Zeeman nog altijd een bron van inspiratie voor aankomende natuurkundigen.

Portretfoto van Pieter Zeeman.

Noorderlicht

Pieter Zeeman werd op 25 mei 1865 geboren in Zonnemaire. Hij was de zoon van de plaatselijke hervormde predikant Catharinus Forandinus Zeeman en diens vrouw Wilhelmina Worst. Pieter kreeg van zijn vader Franse les en kon daarna naar de hbs in Zierikzee. In zijn schooljaren nam hij een bijzonder helder noorderlicht waar, waarvan hij een tekening maakte. Die stuurde hij met een beschrijving op naar het vooraanstaande tijdschrift Nature. De redactie plaatste de tekening. De redacteur was erg onder de indruk en sprak zijn bewondering uit voor ‘de nauwkeurige observaties van Professor Zeeman in zijn observatorium in Zonnemaire’.

Geboortehuis van Pieter Zeeman, nu Prof. Zeemanstraat 15, in Zonnemaire, omstreeks 1950 (ZB, Beeldbank Zeeland).

Studie

Pieter wilde gaan studeren aan de universiteit. Omdat een hbs-diploma daar niet rechtstreeks toegang toe gaf, ging hij eerst twee jaar Latijn en Grieks leren op het gymnasium in Delft. Daar woonde hij in bij de conrector, J.W. Lely. In 1885 werd hij toegelaten tot de rijksuniversiteit Leiden. De jonge student viel op bij twee natuurkundigen, H. Kamerlingh Onnes en H.A. Lorentz. Met Kamerlingh Onnes, die tien jaar ouder was, raakte Zeeman goed bevriend. Bij Lorentz werd hij assistent. Zeeman promoveerde in 1893. Daarna werkte hij enkele jaren in Straatsburg en Leiden. In 1895 trouwde hij met Johanna Elisabeth Lebret. Zij zouden een zoon en drie dochters krijgen.

Zeemaneffect

In 1896 volgde Zeemans benoeming tot lector in de natuurkunde aan de Universiteit van Amsterdam. Daar begon hij met een vervolgonderzoek op zijn promotieonderwerp. In het nieuwe onderzoek ontdekte Zeeman dat je met een magneet invloed kunt uitoefenen op licht. Dit effect staat sinds die tijd bekend als het Zeemaneffect. Het was een belangrijke doorbraak in de wetenschap, in het bijzonder voor het onderzoek naar de bouw van het atoom. De uitkomst wees op het bestaan van een tot dusverre onbekend deeltje, dat we nu kennen als het elektron. Deze kleine deeltjes stonden ook centraal in de rede die Zeeman uitsprak toen hij in 1900 werd benoemd tot buitengewoon hoogleraar natuurkunde aan de Universiteit van Amsterdam.

Nobelprijs

Voor de ontdekking van het Zeemaneffect werd aan Zeeman en Lorentz in 1902 de Nobelprijs toegekend. Door ziekte kon hij niet bij de uitreiking in Stockholm zijn. Zijn leermeester Lorentz legde bij die gelegenheid de Zweedse koning het Zeemaneffect uit.

Einstein op bezoek bij Pieter Zeeman in Amsterdam, met zijn vriend Paul Ehrenfest, circa 1920.

Zeeman schreef honderden publicaties en ontving vele eredoctoraten, onder meer van de universiteit in Oxford. Hij bleef zijn hele leven verbonden aan de Universiteit van Amsterdam, ook al ontving hij talloze aanbiedingen van buitenlandse universiteiten. In 1908 werd hij directeur van het Natuurkundig instituut van de Amsterdamse universiteit. Deze universiteit liet in 1923 speciaal voor zijn onderzoek een laboratorium bouwen. Dat werd in 1940 naar hem vernoemd. Vijf jaar eerder was hij met pensioen gegaan. Zeeman overleed na een kort ziekbed op 9 oktober 1943 in Amsterdam. Hij werd begraven op de algemene begraafplaats in Haarlem.

Buste van Pieter Zeeman voor zijn geboortehuis in Zonnemaire (foto Dorine Ruter).

Stimulans

In Zeeland wordt Zeeman tot op de dag van vandaag geëerd. Voor zijn geboortehuis aan de Ring 17 in Zonnemaire staat een buste van hem. In Zierikzee draagt een school zijn naam, de opvolger van de hbs waarop Zeeman zelf heeft gezeten. Ook is een prijs voor de beste natuurkundestudent naar hem genoemd. De Pieter Zeemanprijs was aanvankelijk een vijfjaarlijkse prijs voor de beste student natuurkunde. De toen nog zelfstandige gemeente Zonnemaire en de Universiteit van Amsterdam stelden de prijs in 1953 in. De prijs werd tweemaal uitgereikt, in 1960 en 1965. De gemeente Schouwen-Duiveland, dorpsraad Zonnemaire, Universiteit van Amsterdam en Pontes scholengroep locatie Pieter Zeeman bliezen de prijs in 2004 nieuw leven in. Toen werd ook de Gouden Pieter ingesteld, een aanmoedigingsprijs voor de vwo-leerling van Pontes Pieter Zeeman met het beste profielwerkstuk van de bètavakken. Zo is Pieter Zeeman ook in zijn geboortestreek nog altijd een bron van wetenschappelijke inspiratie en stimulans.

Literatuur

Albert van Helden, Pieter Zeeman 1865 – 1943, in: K. van Berkel, A. van Helden en L. Palm (ed.), A History of Science in The Netherlands. Survey, Themes and Reference (Leiden: Brill, 1999) 606-608.
P.F.A. Klinkenberg, Zeeman, Pieter (1865-1943), in Biografisch Woordenboek van Nederland.
Biografie van Pieter Zeeman op de website van de Koninklijke Bibliotheek.