‘s-Heer Arendskerke: ringdorp en voorstraatdorp tegelijk

Bovenop de kerktoren van ‘s-Heer Arendskerke is goed te zien hoe het dorp zich heeft ontwikkeld. Eerst was het een ringdorp met de kerk als middelpunt, zoals de middeleeuwse dorpen veelal zijn gebouwd. Later werd het dorp via een voorstraat verbonden met de nabijgelegen oude zeedijk. Zo kreeg ‘s-Heer Arendskerke een gemengd dorpstype. We noemen dit een ring-voorstraatdorp.

Naast een handvol steden telt Zeeland heel veel dorpen. Die zijn er in soorten en maten: van piepklein tot fors uitgegroeid, heel oud of meer recent van oorsprong. Sommige zijn bewust gepland en in een keer ontstaan. De meeste dorpen zijn echter geleidelijk gegroeid. Vooral wat de plattegrond betreft vertonen de dorpen een grote variatie. Zo zijn er ringdorpen, voorstraatdorpen, dijk-, straat- en kruiswegdorpen. En soms combinaties daarvan.

De Torenring van ‘s-Heer Arendskerke met de Petruskerk (Erfgoed Zeeland).

Parochiekerk

Na ongeveer 1150 werden op veel plekken in Zeeland kerken gesticht. Dat was een gevolg van de toename van de bevolking. Daar kwam bij dat katholieke geestelijken de bevolking opriepen om vaker naar de mis te gaan. Ook daarom was het noodzakelijk om meer kerken te bouwen. Bovendien waren de kerken belangrijk voor het wereldlijk bestuur en de rechtspraak. Toen de bevolking groeide, werd het belangrijk om zaken als afwatering, dijkonderhoud, grondgebruik en grondbezit goed te regelen. Dat kon in een zogeheten vierschaarambacht. Door een parochiekerk te stichten, kon een ambachtsheer ook een nieuw vierschaarambacht stichten. Dat was voor hem aantrekkelijk, omdat hij zo macht en onafhankelijkheid verwierf ten opzichte van andere ambachtsheren.

Dat ambachtsheren een belangrijke rol speelden bij de stichting van nieuwe parochiekerken blijkt uit het feit dat veel nederzettingen uit die tijd namen hebben die eindigen op -kerke en beginnen met een persoonsnaam. Soms werden die nog voorafgegaan door het woord ‘s-Heer. Zoals ‘s-Heer Arendskerke.

Ring

De parochie ‘s-Heer Arendskerke werd omstreeks 1200 gesticht. Dat gebeurde in ieder geval door een zekere heer Arend, waarschijnlijk heer Arend van Schenge. Maar het valt niet uit te sluiten dat er meerdere stichters waren. Net als de meeste Zeeuwse dorpen die in de late middeleeuwen ontstonden, was de kerk het middelpunt. Daaromheen werden de eerste huizen gebouwd. In een duidelijke ring. Daarom spreken we van een ringdorp.

De Vermetstraat in ‘s-Heer Arendskerke is een voorstraat, hij verbindt de Torenring rond de kerk met de oude zeedijk (Erfgoed Zeeland).

Voorstraat

In de loop van de tijd veranderde de vorm van ’s Heer Arendskerke. Het dorp werd via de huidige Vermetstraat, een zogenoemde voorstraat, verbonden met de vroegere zeedijk, die even verderop lag. Daarom spreken we in het geval van ‘s-Heer Arendskerke ook wel van een ring-voorstraatdorp. In feite is het grondpatroon van het dorp een combinatie van twee dorpsstructuren.

Literatuur

K. Bos, J. van Damme en A. de Klerk (red.), Dorpen in Zeeland, Middelburg 1991.
C. Dekker, Zuid-Beveland, de historische geografie en de instellingen van een Zeeuws eiland in de middeleeuwen, Krabbendijke 1982.
A.P. de Klerk, Het Nederlandse landschap, de dorpen in Zeeland en het water op Walcheren; historisch-geografische en waterstaatshistorische bijdragen, Utrecht 2003.