Pontiaan van Hattem in Sint-Philipsland

Het nieuwe kerkgebouw in Sint-Philipsland stond er nog maar vier jaar toen Pontiaan van Hattem op 31 juli 1672 zijn intrede deed. Jarenlang preekte hij hier vanaf de kansel tot de kerkgangers, naar we mogen aannemen tot hun tevredenheid. Dat veranderde in 1680, toen het gerucht de ronde deed dat Van Hattem afweek van de officiële leer. De classis bemoeide zich ermee en uiteindelijk werd Van Hattem uit zijn ambt gezet en uit Zeeland verbannen. Vanuit Bergen op Zoom bleef hij zijn leer verspreiden. Kern daarvan was dat de mens niet tegen de wil van God kan handelen en daarom geen zondig wezen is. Die gedachte stond haaks op de rechtzinnige leer van de kerk.

Pontiaan van Hattem werd in februari 1645 geboren, hoogstwaarschijnlijk in Bergen op Zoom. Op twintigjarige leeftijd vertrok hij naar Leiden om er godgeleerdheid te studeren. Later studeerde hij nog in het buitenland. Hij werd beroepen in Sint-Philipsland en aldaar bevestigd op 31 juli 1672. Het kerkgebouw, in het hart van het dorp, was op dat moment nog gloednieuw. Het zaalkerkje, met een langwerpige achthoekige plattegrond, was gebouwd in 1668.

De kerk aan de Kerkring in Sint-Philipsland (Erfgoed Zeeland).

Schorsing op schorsing

Toen Van Hattem het ambt in Sint-Philipsland zo’n acht jaar had uitgeoefend, deed het gerucht de ronde dat hij afweek van de officiële leer van de kerk. De classis onderzocht de zaak en had met name bedenkingen bij de door hem geschreven lessen over het ‘Kort Begrip’ en de Heidelbergse Catechismus. Hij werd daarom geschorst. De ambachtsheer, die een belangrijke stem had in de benoeming van de predikant, kaartte de schorsing aan bij de wereldlijke overheid (Gecommitteerde Raden). Zij zagen weinig kwaad in de uitspraken van Van Hattem, hieven de schorsing op en verwezen de zaak weer naar de classis. Die vroeg een verklaring van de theologische faculteiten van Leiden en Utrecht. Met name de Utrechtse faculteit bestempelde Van Hattem als onrechtzinnig. De benoemingscommissie (het collegium qualificatum, waarin de kerkelijke en wereldlijke macht vertegenwoordigd was) schorste de predikant op 27 februari 1681 opnieuw. Ook ditmaal bleek de wereldlijke overheid veel minder overtuigd van het kwaad dat in Van Hattem zou schuilen. De Staten van Zeeland herriepen de schorsing en herstelden hem – onder voorwaarden – in zijn ambt. Dit tot woede van de classis, die Van Hattem een volgende schorsing oplegde.

Verbanning

Uiteindelijk hadden Van Hattems tegenstanders het laatste woord. Op 29 mei 1683 werd hij uit zijn ambt gezet en verbannen. Van Hattem vertrok naar Bergen op Zoom, waar hij bescherming genoot van het stadsbestuur. Vanuit deze Brabantse stad, dicht tegen Zeeland en het zuiden van Holland aan, bleef hij zijn leer verspreiden. Voor wat betreft Zeeland werd dit in 1692 verboden. De Zeeuwse Staten verboden het drukken en verspreiden van zijn geschriften; een besluit dat de Staten-Generaal korte tijd later bekrachtigden.

Opvattingen

Wat hielden de ideeën van Van Hattem in? Hij ging ervan uit dat God alles beschikt. De mens heeft geen vrije wil en kan dus ook geen kwaad doen. Hij geloofde niet in de erfzonde. De mens kan volgens hem niet tegen Gods wil handelen en kan daarom ook geen zondig wezen zijn. Overigens zouden gelovigen door gebed ook niets van God gedaan kunnen krijgen.Voor de calvinisten in de officiële kerk stond deze leer gelijk aan libertinisme of zelfs atheïsme. Ze verwierpen hem dan ook en beschuldigden Van Hattem van spinozisme.

Verdere verspreiding van de leer

Van Hattem overleed in 1706, vermoedelijk in Bergen op Zoom. Daar werd hij op 13 september 1706 begraven. Na zijn dood werd zijn leer verder verspreid door een handvol trouwe aanhangers: Jacob Bril, Marinus Booms, Dina Jans (Van Hattems voormalige huishoudster, die vanwege haar geloofsopvattingen uit Zierikzee werd verbannen) en Gosuinus van Buitendijk (predikant in Schore). Degenen die met de ideeën van Van Hattem sympathiseerden, werden vervolgd. De Middelburgse ontdekkingsreiziger Jacob Roggeveen, de ontdekker van Paaseiland, gaf de werken van Van Hattem uit. Dat stuitte op felle tegenstand. Enkele van zijn boeken werden op 29 maart 1714 in Middelburg verbrand. Het hattemisme zou nog enkele decennia standhouden en verdween uiteindelijk in de jaren 1740.

Literatuur

G.J. Lepoeter, Tumult op het kerkelijk erf in Zierikzee. Dina Jans, bezielende of bezeten vrouw?, in: Zeeuws Tijdschrift 32 (1982) 1, 19-24.
M.R. Wielema, The March of the Libertines: Spinozists and the Dutch Reformed Church (1660-1750), Hilversum 2004.
Bronnen uit het Biografisch Portaal van Nederland (Pontiaan van Hattem).
Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland (Dina Jans).