Belgische vluchtelingen in Zeeland

Honderdduizenden vluchtelingen stroomden tijdens de Eerste Wereldoorlog Nederland binnen. Voor het merendeel waren zij Belgen die probeerden aan het oorlogsgeweld in eigen land te ontkomen. Een aanzienlijk aantal zuiderburen passeerde de Nederlands-Belgische grens in Zeeuws-Vlaanderen. Vooral in de herfst van 1914 zorgden de vluchtelingen voor een enorme druk op de (opvang)voorzieningen in Zeeland. De meesten keerden na verloop van tijd terug naar België. Of ze werden elders in Nederland gehuisvest. Na de wapenstilstand op 11 november 1918 begon de massale terugkeer van Belgische vluchtelingen naar huis.

Oorlogsgeweld in België

In de ochtend van 4 augustus 1914 viel het Duitse leger in de buurt van Luik België binnen. De Belgische troepen boden in eerste instantie hevige tegenstand. In diverse Belgische plaatsen leidde dit tot zware Duitse represaillemaatregelen op de Belgische burgerbevolking. De Duitse troepen stelden onschuldige burgers terecht. Ook plunderden ze op grote schaal huizen en staken ze huizen in brand. Het brute gedrag van de Duitse troepen veroorzaakte een golf van vluchtelingen naar het neutrale Nederland. Veel Belgische vluchtelingen kwamen Nederland via Zeeuws-Vlaanderen binnen.

Belgische vluchtelingen in Middelburg bereiden een maaltijd. Prentbriefkaart uit 1914 (Zeeuws Archief, KZGW).

Vluchtelingenstroom naar Zeeland

Tijdens de strijd om Antwerpen en na de val van de stad op 9 oktober 1914 nam de vluchtelingenstroom ongekende vormen aan. Tienduizenden Belgische vluchtelingen stroomden Zeeland binnen. Sommige vonden tijdelijk onderdak in Zeeuws-Vlaanderen, bij particulieren, in kerken of in openbare ruimten. Andere reisden via Breskens door naar Vlissingen of kwamen per schip direct vanuit Antwerpen in Vlissingen aan. Hier vanuit verspreidden de vluchtelingen zich over de rest van Zeeland of verder Nederland in. Ook probeerde een deel van de vluchtelingen per mailboot naar Engeland te ontkomen.

Zeeuwse hulpverlening

Na de val van Antwerpen herbergde Vlissingen 40.000 tot 50.000 Belgische vluchtelingen. Vanuit deze havenstad waaierden ze uit over heel Zeeland. Onder de vluchtelingen bevonden zich ook veel Belgische militairen, die massaal de Nederlandse grens over trokken om aan krijgsgevangenschap of erger te ontkomen. De hulpverlening in Zeeland beperkte zich aanvankelijk vooral tot het verstrekken van informatie. Maar al gauw werd de vluchtelingenstroom zo omvangrijk dat op grote schaal voor onderdak gezorgd moest worden. Zo werden in Middelburg al in oktober publieke ruimten vrijgemaakt voor vluchtelingen, zoals de kazerne, een school aan de Lange Delft en de doopsgezinde kerk. Daarnaast werden inderhaast keukens ingericht, om de vele duizenden vluchtelingen te voeden.

Belgische vluchtelingen in Middelburg. Prentbriefkaart (Zeeuws Archief, KZGW).

Uitbreidende dienstverlening

Door de vluchtelingenstroom was er veel beweging in Zeeland. Voortdurend vertrokken er vluchtelingen en kwamen er nieuwe bij. Veel gegoede gezinnen reisden vanuit Vlissingen en Middelburg door naar Engeland, of verbleven op eigen kosten in hotels in plaatsen als Domburg. Maar de meeste Belgische vluchtelingen bleven in eerste instantie in Middelburg en Vlissingen steken. De diensten van de lokale en provinciale vluchtelingencomités breidden zich (noodgedwongen) steeds verder uit. De voedsel- en kledingvoorziening aan de vluchtelingen werd uitgebreid en in Middelburg werd zelfs een Belgische school opgericht, die door Belgen zelf georganiseerd werd. Al deze hulp werd betaald door de Rijksoverheid. Deze bepaalde begin 1915 ook dat de ondersteunde vluchtelingen voortaan centraal in kampen gehuisvest moesten worden. Door deze maatregel vertrok het merendeel van de vluchtelingen naar plaatsen elders in Nederland. Hierdoor waren er in Zeeland minder voorzieningen nodig en kon het werk van de vluchtelingencomités grotendeels beëindigd worden.

Belgische vluchtelingen in de Bogardzaal te Middelburg op een feest dat een Amerikaan had georganiseerd (Zeeuws Archief, HTAM).

Massale terugkeer

Van de circa één miljoen Belgen die tijdens de Eerste Wereldoorlog naar Nederland vluchtten, gingen er uiteindelijk zo’n 450.000 via Zeeland. Na verloop van tijd keerden veel Belgen terug naar huis. Zo verliet een grote stroom vluchtelingen Nederland in december 1914 en tijdens het voorjaar van 1915. Toch bleef een aanzienlijk aantal Belgen in Nederland en kwamen er ook nieuwe vluchtelingen bij. Na de wapenstilstand op 11 november 1918 waren er nog altijd meer dan 100.000 Belgische vluchtelingen in Nederland. In december 1918 begon de massale terugkeer van de burgervluchtelingen naar België. In januari en februari 1919 keerden de laatste Belgische vluchtelingen naar huis terug.