Romeinen in Kapelle-Smokkelhoek

Het is de winter van 2006 als een archeologisch vrijwilliger in de trein zit en het Bevelands landschap in zich opneemt. De intercity rijdt langzaam af op het station van Kapelle-Biezelinge en vanuit het raam ziet hij een graafmachine die bezig is met het graven van een waterpartij op een nieuw deel van bedrijventerrein Smokkelhoek. Hij denkt bij zichzelf: ‘Was daar vorig jaar niet een opgraving? Ze hadden toch iets Romeins gevonden?’ ’s Avonds gaat hij kijken en geeft zijn bevindingen door aan Dicky de Koning, coördinator van de Zeeuwse afdeling van de AWN (Archeologische Werkgemeenschap Nederland). Niet lang daarna komen enkele vrijwilligers bij elkaar om de situatie te inspecteren. Al lopende wordt de stortgrond doorzocht op scherven en artefacten – en niet zonder resultaat! Eenzelfde kartering wordt nog eens herhaald in 2008. Uiteindelijk worden zo’n 340 scherven opgeraapt, gewassen en verpakt.

Het aardewerkonderzoek

Daarna gebeurt er tien jaar niets. In het najaar 2017 nemen archeologen van Erfgoed Zeeland – samen met de AWN – het initiatief om de scherven te bestuderen en uit te werken tot een publicatie. In verloren uurtjes en vrije avonden worden de scherven bekeken en gedetermineerd. In die tien jaar zijn we namelijk tot het besef gekomen dat Smokkelhoek een voor de geschiedenis van Zeeland belangrijk verhaal te vertellen heeft. Zo worden er bij elke kartering, booronderzoek en/of proefsleuf toch elke keer weer Romeinse scherven gevonden. In 2008 wordt er ten zuiden van de AWN–vindplaats, zelfs een mysterieuze houten structuur aangetroffen.

Erfgoedvrijwilliger Dicky de Koning bestudeerd een Romeinse wrijfschaal (foto Mieke Wijnen).

Romeinen op de Bevelanden

Voor menige plaats in Nederland is het aantreffen van Romeinse vondsten en bewoning niet vreemd. Immers zaten er legioenen en hulptroepen aan de grens en vormde de limes – de grensregio – een belangrijk onderdeel van het Romeinse wereldrijk. Voor Zuid-Beveland ligt dat wat anders. In dit gebied is het Romeinse verhaal nogal ondoorgrondelijk, omdat er weinig grote vindplaatsen aangetroffen en opgraven zijn. Natuurlijk zijn er wel al enkele sites bekend, zoals enkele landelijke boerderijen uit de eerste eeuw bij Ellewoutsdijk en een aantal kalkoventjes uit de tweede/derde eeuw bij ’s-Heer Abtskerke. Verder zijn er her en der Romeinse scherven gevonden die duiden op mogelijk Romeinse bewoning, maar vooralsnog is het niet duidelijk hoe het gebied gebruikt werd. Lagen er nederzettingen en werd er gewoond? Of gaat het alleen om economische activiteiten zoals zoutwinning, schelpkalkbranderij, veeteelt en vis- en mosselvangst? Of was het vooral ontoegankelijk en drassig veengebied? En hoe past Smokkelhoek in dit plaatje?

De datering en materiële cultuur van Kapelle-Smokkelhoek

Bij het bekijken van het aardewerk werd al snel een aantal zaken duidelijk. Allereerst gaat het om een vindplaats die begint tegen het eind van de tweede of begin van de derde eeuw en die doorgaat tot de tweede helft van de derde eeuw. Ten tweede werd duidelijk dat de inwoners van Smokkelhoek volledig onderdeel waren van de Romeinse samenleving. Zo maakten zij geen eigen aardewerk, maar werd alles geïmporteerd, waaronder natuurlijk terra sigillata, het luxe-aardewerk uit Oost-Gallië (Rheinzabern, Trier en de Argonne) en terra nigra uit Arras en de Champagne. Verder dronken zij uit bekers geïmporteerd uit het Menapisch gebied (Westelijk België), Noord-Gallië (centraal/zuidelijk België, Noord-Frankrijk), het Rijnland en Trier. Verder werd eten bereid in potten en wrijfschalen uit westelijk België, Bavay in Noord-Frankrijk, het Maasland in oostelijk België en uit het Rijnland en de Eifel. Daarnaast werd wijn geïmporteerd uit Aquitanië, en kwamen er vloeibare producten uit de Scheldevallei en het Maasland en hebben ze mogelijk ook olijfolie geconsumeerd uit de Romeinse provincie Baetica (Andalusië, Spanje).

Na heel wat puzzelwerk met scherven uit Smokkelhoek verscheen de bovenkant van een Gauloise 13 amfoor uit Bourlon of Cambrai (Frankrijk) (foto Erfgoed Zeeland).

De inwoners van derde-eeuws van Kapelle-Smokkelhoek

Het aardewerk geeft verder aan dat het om relatief rijke bewoners gaat. Het zal niet gaan om adel of rijke villabewoners, maar om een relatief gegoede middenstand. Het is zeker niet ondenkbaar dat het gaat om een teruggekeerde veteraan en zijn nakomelingen, die hier hun verdere bestaan uitgebouwd hebben. Andere aanwijzingen hiervoor zijn de gevonden tegulae en imbreces, die gebruikt werden om Romeinse daken te bouwen. In combinatie met de houtvondsten uit de eerdere opgraving zou dat kunnen duiden op een soort vakwerkwerkhuis of -huizen met dakpannen. Ondanks al die indicaties voor rijkdom zijn er in vijftien jaar onderzoek nog geen metalen artefacten gevonden. Dit is enigszins mysterieus, want vrijwel alle Romeinse vindplaatsen – ook de minder rijke – leveren altijd wel een aantal muntjes of fibula’s op.

De lokale economie van Smokkelhoek lijkt voornamelijk georiënteerd te zijn op het zuiden, richting de Scheldevallei en het gebied der Menapiërs. Dit wordt vooral evident door de grote hoeveelheid Menapische bekers, maar ook andere Scheldevallei-producten zoals kookwaar en amforen. Uit de vondst is niet duidelijk waar de inwoners hun geld mee hebben verdiend. Er zijn heel weinig dierlijke botten aangetroffen en waarschijnlijk lag Smokkelhoek destijds niet aan het water. Daarnaast zijn er geen ovens gevonden, of concentraties schelpen die duiden op kalkwinning of briquetage-aardewerk dat duidt op zoutwinning. Vooralsnog lijkt akkerbouw het meest waarschijnlijk. Mogelijk gaat het hier dus wel om een agrarisch bedrijf – een villa rustica – of zelfs een grotere landelijke nederzetting.

Complete bekers in fijn gereduceerde Menapisch aardewerk gevonden in Aardenburg (foto Erfgoed Zeeland).

Wat verder

Als gevolg van inmiddels verworven inzichten uit eerder onderzoek en met behulp van de studie van de vondsten van het AWN is begin 2018 door ADC Archeoprojecten een onderzoek uitgevoerd ter hoogte van de houtconstructie. De resultaten hiervan zijn bij dit schrijven nog niet verwerkt en gepubliceerd, maar de voorlopige resultaten zijn voor de Zeeuws archeologie uitermate spectaculair!

Het laatste stukje van de Romeinse vindplaats dat niet door moernering is aangetast is in de zomer van 2018 door ADC Archeoprojecten opgegraven. Hierbij verscheen de plattegrond van een huis, inclusief houten fundering! De resultaten worden op korte termijn gepubliceerd. (Foto Erfgoed Zeeland)

Literatuur

J.J.H. van den Berg en K.J. Kerckhaert, Romeinse bewoning in Smokkelhoek; een archeologische veldkartering door de AWN te Biezelinge (gem. Kapelle) in 2006-2008, Middelburg 2018 (Erfgoedrapporten Zeeland 9).
J.J.H. van den Berg en K.J. Kerckhaert, Scherven rapen en Romeinen zoeken, in: Erfgoed Magazine 40 (2019) 1, p. 32-34.

Dit verhaal is een bewerkte versie van een artikel dat eerder werd gepubliceerd in Erfgoed Magazine.