Zonnewijzers in Middelburg

Een zonnewijzer is een instrument om met behulp van de zon de tijd te bepalen. Ook Middelburg telt er een aantal. De stadsbouwmeester en astronoom Jan de Munck ontwierp in de achttiende eeuw de zonnewijzer op de gevel van de Vleeshal. Maar betrouwbaar is dit instrument niet. Ook aan de Stadsschuur hangt een zonnewijzer. Over de ouderdom daarvan bestaat onduidelijkheid. Tenslotte waren zonnewijzers ook geliefde decoratieve objecten in tuinen van buitenplaatsen. Zo vinden we er een in de tuin van kasteel Ter Hooge.

Jan de Munck

In Middelburg werkte Jan de Munck (1687-1768) in de achttiende eeuw als stadsarchitect en astronoom. Als stadsbouwmeester ontwierp hij in de stad meerdere ook nu nog bestaande gebouwen. Hij woonde in de Spanjaardstraat. Zijn achtertuin grensde aan het Molenwater. Daar bouwde hij in 1735 het huis Het Observatorium, nu Zuidsingel 126. Daarnaast richtte hij een waarnemingstoren op (zie hieronder). Aan de vier zijden aan de bovenkant liet hij vier zonnewijzers aanbrengen. Op een gravure van Cornelis Pronk zijn de noordwest- en de zuidoostwijzers te zien. De waarnemingstoren is in 1775 afgebroken. Het schijnt dat De Munck ook een zonnewijzer voor de Abdijtoren ontworpen heeft, maar daar is niets van teruggevonden.

Portret van Jan de Munck, kopergravure uit 1760 (Zeeuws Archief, KZGW, Zelandia Illustrata).

Vleeshal

Jan de Munck ontwierp in 1729 de zonnewijzer op de gevel van de Vleeshal van het Stadhuis van Middelburg. De uurbecijfering is van 4.00 uur voormiddag tot 17.00 uur namiddag. Dit komt omdat door de oostelijke afwijking van de gevel van 24 graden daarna (na 17.00 uur) geen zon meer op de wijzerplaat kan schijnen. Daarom staat de stijl ook scheef op de zonnewijzer.

Omzwervingen

Tot 1936 hing de zonnewijzer aan de gevel van het gebouw van de voormalige Gasbedrijven aan het Molenwater. In 1936 verhuisde dit werk van Jan de Munck nog eens. Het was toen te vinden aan de zuidgevel van de toenmalige Ambachtsschool, later Streekschool, aan de Zuidsingel. Zowel in 1969 als in 1986 werden restauraties uitgevoerd aan de zonnewijzer. Na enkele omzwervingen werd de zonnewijzer op 1 december 1995 weer herplaatst aan de gevel van het stadhuis. Voor de verplaatsing van dit zware instrument (het weegt ruim 3.000 kilogram!) was een grote hijskraan nodig.

De zonnewijzer van Jan de Munck aan de gevel van de voormalige Ambachtsschool, Zuidsingel, Middelburg. Foto uit 1993 (ZB, Beeldbank Zeeland, foto W. Helm).

Spreuk

De Latijnse spreuk onder de zonnewijzer – ‘Praetereunt et Imputantur’ – betekent vertaald: zij gaan voorbij en worden geteld (de uren). Deze tekst is echter maar beperkt zichtbaar. Dit komt door de balustrade voor de zonnewijzer. Deze werd in 1910 aangebracht bij het plaatsen van de beelden (of later zelfs, bij de wederopbouw van het stadhuis na de verwoesting in mei 1940).

Niet betrouwbaar

De wijzerplaat en stand van de zonnewijzer zijn zo goed mogelijk aan de gevel aangepast. Toch is de zonnewijzer als tijdaanduider niet echt betrouwbaar. De tijd die nu wordt aangegeven loopt een half uur achter op de werkelijkheid. De zonnewijzer staat immers niet loodrecht op het zuiden. Dus eigenlijk geeft het instrument slechts vier keer per jaar de juiste tijd aan, wanneer de aarde in haar omloop om de zon de juiste positie bereikt.

Stadsschuur

Aan de zuidgevel van de Stadsschuur no. 2 is een houten, vlakke zonnewijzer aangebracht met het jaartal 1682. Het is een zogenaamde ‘zuidwijzer’, met zeven datumlijnen en tijdvereffeningslussen. Deze laatste voor zonnewijzers zeldzame ‘lussen’ zijn extra markeringen om de tijd zo precies mogelijk aan te geven. Bij het jaartal op de zonnewijzer, 1682, gaat het verhaal dat voor dit instrument nog een ontwerp van astronoom Philippus Lansbergen (1561-1632) zou zijn gebruikt.

De Stadsschuur, Middelburg, gezien vanuit het zuidoosten, 1980. Linksboven de (verticale) vlakke zonnewijzer. (ZB, Beeldbank Zeeland, foto J. Wolterbeek)

Middelbare tijd

Toch klopt er iets niet. De hierboven genoemde tijdvereffeningslussen zijn pas later ‘bedacht’. Namelijk in het midden van de achttiende eeuw. Onderzoek heeft ook uitgewezen dat in 1842 de lussen zijn ontworpen en aangebracht op deze zonnewijzer. Dat geldt ook voor het opschrift ‘Den middelbaren tijd’. Is de zonnewijzer nu uit 1682 of uit 1842? Voor het laatste jaartal zijn tot op heden de meeste argumenten te vinden.

De zonnewijzer aan de gevel van de Stadsschuur in Middelburg (foto F.W. Maes).

Klokken en zonnetijd

Zo is deze vlakke zonnewijzer in 1840, toen de plaatselijke ‘middelbare tijd’ werd ingevoerd, geheel herzien door L. Janse Bzn., werkzaam bij de Stadsfabriek (nu Gemeentewerken) in Middelburg. Janse beschreef de zonnewijzer uitvoerig in zijn boekje over de constructie van zonnewijzers. Door de invoering van de plaatselijke middelbare tijd was het na 1840 niet meer nodig om de klokken telkens gelijk te zetten op de zonnetijd. Op de zonnewijzers werden vanaf toen wel de vereffeningslussen aangebracht. Deze maken zo de aflezing van de juiste kloktijd mogelijk.

Meer over de (plaatselijke) middelbare tijd en standaardtijd op de pagina Tijdmeting (van Wikipedia); meer over tijdsvereffening op de pagina Tijdsvereffening (van Wikipedia).

De zonnewijzer van J. de Kanter aan de noordzijde van de Abdij, Middelburg, circa 1972 (ZB, Beeldbank Zeeland, foto J. Marinissen).

Het uur loopt ras

In het jaar 1800 stond er in de tuin van het huis Norenburg, nu Rouaansekaai 19, een equatoriale zonnewijzer. Deze is geheel uit messing en koper vervaardigd en heeft een vierkante stenen voet. Op deze voet staat de spreuk Het uur loopt ras, zoo ras verloopt ons leven. De zonnewijzer is een ontwerp van J. de Kanter (1762-1841), notaris en secretaris van het Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen. Het instrument is gemaakt door de koperslager A. de Warem. In de vierkante voet zijn halfronde kommen aangebracht voor tijdsaanduiding en windrichting. Na het overlijden van De Kanter werden al diens bezittingen geveild. Volgens een aantekening in de veilingcatalogus uit 1842 werd de zonnewijzer echter ‘uitgehouden’. Hij werd vervolgens onderhands gekocht door doctor J.C. de Man. Deze schonk hem in 1895 aan het Zeeuws Genootschap. De wijzer stond daarna jaren in weer en wind in de tuin van het museum van het Genootschap aan de Wagenaarstraat 1. En later ook bij het Zeeuws Museum. In 1988 is de zonnewijzer voor restauratie binnengehaald. Tot nu toe is daar echter nog niets van gekomen.

De zonnewijzer bij Kasteel Ter Hooge, Middelburg (foto De Zonnewijzerkring).

Luxe en decoratief

Zonnewijzers zijn instrumenten om met behulp van zon en schaduw tijd aan te duiden. Als zodanig zijn ze vaak op openbare plaatsen te vinden. Iedereen kon zo gebruik maken van deze ‘openbare klok’. Het was immers niet voor allen weggelegd een eigen instrument te hebben. Zonnewijzers zijn daarmee ook luxe instrumenten. Maar bovendien zijn ze decoratief. Vooral bij de buitenplaatsen en woningen van welgestelde personen vinden we dan ook vaak (nog) zonnewijzers. Soms hele oude, maar meestal nieuwere die oude exemplaren hebben vervangen. Zo zijn er bijvoorbeeld te vinden bij Kasteel Ter Hooge (Middelburg) en Mon Plaisir (Noordgouwe, Schouwen-Duiveland).