Reiszonnewijzers

Een zonnewijzer is een instrument om met behulp van de zon de tijd te bepalen. Al in vroeger tijden is door mensen bedacht dat de stand van de zon aangeeft ‘hoe laat het is’. Bij een zonnewijzer is altijd sprake van een schaduw, veroorzaakt door zonlicht. De positie van deze schaduw maakt duidelijk welk moment van de dag het is. Op particuliere en openbare gebouwen en terreinen in Zeeland bevinden zich heel wat zonnewijzers. Maar ook musea hebben veelal kleinere (reis)zonnewijzers in hun collectie.

Radermacher

In het Zeeuws Museum bevindt zich een olieverfportret uit 1607 van Johan Radermacher (Aken 1538 – Middelburg 1617). Afkomstig uit Antwerpen vestigde deze Radermacher zich om geloofsredenen in 1599 in Middelburg. Hij was een typische humanistisch protestantse koopman. Op het schilderij is naast allerlei attributen een reiszonnewijzertje te zien. Het zonnewijzertje bestaat uit een kubusvormig blokje met aan drie zijden halfronde verticale uurschalen. De scherpe randen geven de tijd aan. Dwars op de uurlijnen zijn zogenaamde datumlijnen te zien, die eindigen in de tekens van de dierenriem. Het zonnewijzertje is bestemd om binnenshuis op een vensterbank te worden geplaatst. Uit genealogisch onderzoek blijkt dat het instrument al sedert 1500 in de familie was. In 1630 was het door een van Radermachers zeven dochters nagelaten aan een neefje in Hamburg. Daarna is er echter niets meer van bekend.

Uitsnede portret Radermacher, 1607 (Zeeuws Museum, collectie Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed).

Diptiek

Ivoren diptiek of tweeluik reiszonnewijzer van Paulus Reinman, Neurenberg, 1604 (Zeeuws Museum, KZGW). Deze zakzonnewijzer heeft als afmetingen: lengte 17 centimeter, breedte 12,2 centimeter, diepte/hoogte 1,5 centimeter.

Schenking

De hoofdzonnewijzer heeft uurschalen van 39 en 54 graden noorderbreedte. De schaduwgever is een koordje dat onder verschillende hoeken vastgemaakt kan worden. Dit instrument is ook uitgerust met een kompas en een kalender. Van de maker Reinman zijn 72 van deze zonnewijzers bekend. Dit exemplaar is een schenking uit 1888 van W.J. Sprenger, wethouder, koopman en commissaris van de Graanbeurs in Middelburg.

Koperen zakzonnewijzer

Koperen equatoriaal reis- of zakzonnewijzer van L.T. Muller, Augsburg, achttiende eeuw, diameter = 6,9 centimeter (Museum Veere).

In de collectie van het Zeeuws Museum is nog een andere bijzondere zonnewijzer te vinden. Misschien niet voor op reis maar wel relatief klein. Dit exemplaar is een zogenaamde tafelzonnewijzer met kompas. Hij dateert uit het laatste deel van de achttiende eeuw en is gemaakt van hout, papier en koper. Het instrument is een ontwerp van D. Beringer en G.P. Seijfried. De kubus is van hout, beplakt met papier, en staat op een houten standaard. Op de voet zit een kompas, de naald is helaas afgebroken.

Tafelzonnewijzer met kompas (hout, papier, messing), 1775-1800 (Zeeuws Museum, foto Ivo Wennekes). Op de ‘wijzerplaat’ staan de namen van de ontwerpers Beringer en Seijfried.