Vestingwerken in het westen van Zeeuws-Vlaanderen

De Staats-Spaanse linies in Zeeuws-Vlaanderen zijn imposante overblijfselen uit een roerig verleden. Ze getuigen van een lange periode van oorlog en grote veranderingen. Na de bouw van de vestingwerken in de zestiende, zeventiende en achttiende eeuw hebben ze het nodige strijdgewoel overleefd.

Stad en land

De versterkingen werden aangebracht om de stadjes en het gebied daartussen te beveiligen. Om de stadjes kwamen grote puntvormige vestingwallen met poorten, bolwerken, ravelijnen en grachten. Een ravelijn is een vijfhoekig versterkt eiland aan de buitenkant van de vestingmuur. De punt van het ravelijn steekt uit in de vestinggracht. De versterkingen zijn nog steeds goed te zien bij onder andere Sluis, Aardenburg en IJzendijke. De vestingen werden permanent bewoond door burgers en soldaten.

Fort Moerspui bij Zuiddorpe (foto Provincie Zeeland). Vanuit de lucht is het fort met zijn vijf hoeken goed herkenbaar vanwege de beplanting.

Kleinere werken

Tussen de stadjes werden kleinere werken als schansen, forten, redoutes (kleine geheel omsloten veldschansen met alleen uitspringende hoeken), liniedijken en waterbarrières aangelegd. Voorbeelden zijn Retranchement (eigenlijk een samenstel van twee schansen, wallen en grachten), de Hans Vriezenschans bij Oostburg en de Jufferschans bij IJzendijke. In deze kleinere verdedigingswerken woonden in tijden van oorlogsdreiging soldaten. Retranchement is daarop een uitzondering.

Gezicht vanuit de lucht op Retranchement (foto Provincie Zeeland).

Verval

Na de Franse tijd (dus vanaf 1814) verloren de meeste versterkingen hun militaire nut. Dit kwam met name door de veranderde aard van de oorlogsvoering sinds die periode. Vele verdedigingswerken raakten – voor zover dat al niet het geval was – in verval of werden ontmanteld. Niet alle sporen werden echter uitgewist. Verre van dat. In het (West-)Zeeuws-Vlaamse landschap zijn nog steeds vele overblijfselen van deze woelige periode uit de geschiedenis terug te vinden.

Bij Aardenburg

Een bijzondere plaats in het geheel van de Staats-Spaanse Linies is het gebied ten noorden en westen van Aardenburg. Daar bevinden zich vlak bij elkaar verscheidene verdedigingswerken in diverse staat van behoud en zichtbaarheid. De contouren van de Aardenburgse vestingwallen zijn goed bewaard. Omdat ze in de achttiende eeuw grotendeels zijn afgegraven, is hun hoogte en uiterlijk echter wel sterk gereduceerd.

Schansen bij de vleet

De Elderschans ten westen van Aardenburg is qua functie en vorm in de achttiende en negentiende eeuw sterk gewijzigd. Zij heeft nu het karakter van een landgoed met een villa (’Kasteeltje’), een parkbos en een gracht.

De Krabbeschans in Sluis (foto Provincie Zeeland).

De Krabbeschans in het noordwesten is nagenoeg verdwenen. Wel bevindt zich er nog een merkwaardig familiegraf van de voormalige familie Hennequin. Aan het einde van de achttiende eeuw vluchtte deze familie uit Noord-Frankrijk naar West-Zeeuws-Vlaanderen en kocht er een aantal schansterreinen op.

De Kruisdijkschans bij Sluis (foto Provincie Zeeland).

Kruisdijkschans

Twee kilometer ten westen van de Krabbeschans ligt de goed bewaard gebleven Kruisdijkschans. De schans beschermde samen met de andere schansen het gebied en verscheidene wegen en dijken tussen de vestingen Aardenburg en Sluis. De afgeronde buiten- en hoekige binnengrachten zijn nog goed te zien, evenals restanten van het middenplein en het reliëf van de wallen.

Olieschans

Ten noorden van Aardenburg ligt de Olieschans. Deze beveiligde de voormalige Noordpoort en de haven van de vesting. In de tweede helft van de 17de eeuw is deze verdwenen. Na archeologisch onderzoek werd het werk in 2009 opnieuw nagenoeg volledig heropgericht. Na drie eeuwen afwezigheid kan de schans nu weer bezocht worden. Het werk is deels vervaardigd met gronden die afkomstig zijn uit het zuidelijke deel van de Aardenburgsche Havenpolder.

Natuur

In de Aardenburgsche Havenpolder is een nieuw, kleinschalig natuurlandschap ontwikkeld. Dit landschap (gelegen op korte afstand van de Olieschans) wordt gekenmerkt door een toegangsgeul met beplanting. Het vormt een passend leefgebied voor diverse soorten vogels, zoogdieren, insecten en amfibieën. Niet in de laatste plaats is het een ideaal ‘genietgebied’ voor wandelaars, fietsers en andere recreanten. Natuur en cultuur gaan hier dus hand in hand.

Turkeije

Verscheidene kleinere verdedigingswerken kregen opvallende namen, zoals Fort Grotendorst, Bordeelschans, Kaas en Brood enzovoort. Een andere, nog goed bewaard gebleven schans heet Turkeije (ten westen van IJzendijke). Deze maakte deel uit van een complex van drie bij elkaar gelegen schansen, genaamd Groot-Turkeije, Klein-Turkeije en Constantinopel.

De schans Turkeije wordt zeer regelmatig bezocht door Turkse media en Turkse medelanders. De naam past goed in de opmerkelijk oude en veelzijdige relaties van West-Zeeuws-Vlaanderen met de Turks-Arabische wereld. In 2012 vierden Nederland en Turkije 400 jaar betrekkingen tussen beide landen. In West-Zeeuws-Vlaanderen werd hieraan prominent aandacht besteed, onder andere ook aan de schans Turkeije.

Literatuur

Jan J.B. Kuipers, De Staats-Spaanse linies; monumenten van conflict en cultuur, Vlissingen 2013.
Fred Schenk en Arco Willeboordse, Staats-Spaanse Linies; sporen uit het verleden van West-Zeeuws-Vlaanderen, in: ZEEUWSLANDSCHAP, jubileumnummer van Stichting Het Zeeuwse Landschap (2011) 10-11.
A.C.J. Willeboordse, Rust, ruimte en militair erfgoed in Zeeuws-Vlaanderen, in: ZEEUWSLANDSCHAP 21 (2005) 3, 6-9.
Arco Willeboordse, Oude relaties; West-Zeeuws-Vlaanderen en de Turks-Arabische wereld in de Middeleeuwen en Nieuwe Tijd, in: Zeeland 14 (2005) 3, 130-142, idem 15 (2006) 3, 81-88, idem 16 (2007) 1, 11-19.
Arco Willeboordse, Een kapitaal bezit; de Staats-Spaanse Linies in West-Zeeuws-Vlaanderen, in: De Eenhoornkrant/magazine nr. 1 (2011).

staatsspaanselinies.eu: website met informatie over de Staats-Spaanse Linies in Zeeuws-Vlaanderen