Zeesluis bij fort Het Boerenmagazijn

Een uniek waterstaatkundig monument in het oosten van Zeeuws-Vlaanderen. De inundatiesluis De Steenen Beer ten zuiden van Graauw werd in 1784 gebouwd. De sluis maakt deel uit van de Staats-Spaanse Linies, een stelsel van verdedigingswerken dat vanaf de zestiende eeuw in het huidige Zeeuws-Vlaanderen werd aangelegd.

Holtes in de dijk

Net buiten Zandberg (een gehucht langs de weg van Hulst naar Graauw) ligt in de dijk van de Willem Hendrikspolder fort Het Boerenmagazijn. Vlakbij het fort, onderaan in de dijk waarover de Beerweg loopt, liggen twee donkere holtes verscholen. Dit zijn twee sluiskokers van een voormalige inundatiesluis. Een dergelijke sluis was bedoeld om water een gebied binnen te laten stromen en het zo te inunderen. Inunderen is het met opzet onder water zetten van land om de opmars van een vijand te verhinderen of te vertragen.

Inundatiesluis de ‘Steenen Beer’ nabij Zandberg.

Op de foto is te zien dat de sluiskokers aan de voorzijde zijn voorzien van puntvormige arduinen stroombrekers. De sluisvloer zelf bestaat uit een houten ondergrond waarop lagen baksteen zijn aangebracht. Ter bescherming hiervan ligt vooraan in elke spuikoker een hardstenen dorpel. In de zijwanden van de kokers zaten oorspronkelijk deuren. Bij laagwater werden die door de druk van het polderwater geopend, bij vloed werden ze door de kracht van het zeewater weer gesloten. Geheel rechts staat de ‘beer’, de waterkerende muur. Aan de andere zijde hiervan stond het zeewater.

Inundatiesluis de ‘Steenen Beer’ nabij Zandberg.

In de volksmond staat de plaats bekend als de ‘Steenen Beer’, omdat lange tijd alleen de waterkerende muur nog zichtbaar was.

Bufferzone

Zeeuws-Vlaanderen werd in de zeventiende eeuw ingericht als bufferzone ter bescherming van Holland en Zeeland. Dwars door het gebied kwam een aaneengesloten stelsel van linies te liggen: dijken die verschillende forten met elkaar verbinden. Ze hadden een waterstaatkundige en militaire betekenis. Op verschillende plaatsen werden inundatiesluizen in de liniedijken aangelegd. Deze maakten het mogelijk om bij oorlogsdreiging de stukken land voor de linies snel onder water te zetten.

Bedijking

Tegen het einde van de achttiende eeuw waren de schorren in het inundatiegebied tussen Hulst en Sas van Gent hoog opgeslibd. Zo hoog zelfs dat bij eb troepen er gemakkelijk doorheen konden waden. Een slechte zaak voor de verdediging. Daarom werd een nieuw bedijkingsproject uitgevoerd. Tussen de in 1784 en 1790 nieuw aangelegde dijken werden vier inundatiesluizen gebouwd om de herdijkte polders onder water te kunnen zetten. In vredestijd werden de sluizen gebruikt voor het lozen van overtollig polderwater.

Kaart van een deel van Oost-Zeeuws-Vlaanderen die de situatie in 1794 aan de vooravond van de Franse verovering van Nederland weergeeft (Zeeuws Archief, KZGW, Zelandia Illustrata). De belangrijkste vestingsteden en forten zijn met naam vermeld. Met zwarte lijnen zijn de dijken aangegeven die een belangrijke rol speelden bij de onderwaterzettingen.

De sluizen

De vier sluizen die tussen 1784 en 1790 werden gebouwd zijn:

Sluis De Steenen Beer bij Het Boerenmagazijn
Sluis van Reigersbosch bij het Groot Eiland
Sluis De Grote Petrus bij de Zwartenhoek
De Passluis bij Sas van Gent

Bij de sluizen werden verdedigingswerken aangelegd. Deze waren bedoeld om sabotage door zowel de vijand als de eigen bevolking te verhinderen.

Bescherming

Aan de huidige Beerweg werd, in de dijk die van Zandberg naar Nieuw-Namen loopt, in 1784 een sluis gebouwd. Het voorliggende fort Het Boerenmagazijn had als taak deze sluis te beschermen. De bastionvorm van het fort is nog goed herkenbaar.

De sluis bestaat uit twee spuikokers, ‘verlaten’ genoemd. Tussen de sluis en de dijk ligt een ‘beer’, een in gele ijsselsteen gemetselde waterkerende muur. Aan de bovenzijde is deze voorzien van een puntvorm, een zogenoemde ‘ezelsrug’. Met de bedijking van de Van Alsteinpolder in 1852 werd de sluis gedicht en bedolven onder het dijklichaam. Ook de ‘beer’ werd aan de noordzijde met grond bedekt.

Restauratie

In 2002 werd de sluis ontgraven en geheel gerestaureerd. Dat is te danken aan Karel Brand, oud-hoofd technische dienst van het voormalig Waterschap Hulster Ambacht.

“Zijn jullie het niet vergeten jongens, denk aan de sluis. Elke keer wanneer ik mensen van Staatsbosbeheer tegenkwam zei ik dat tegen hen. Vanwege historisch onderzoek naar inundaties in het verleden ben ik op de sluis gestuit. Als die daar zo verborgen ligt, weet niemand wat het is en ga je er vanuit dat er daarom iets aan gedaan moet worden. Staatsbosbeheer was de aangewezen instantie hiervoor omdat zij eigenaar is van de sluis.”

Archeologisch onderzoek

“Op de eerste vergadering van het Platform Verdedigingswerken (een provinciale werkgroep voor het behoud van vestingwerken), waarin Staatsbosbeheer ook is vertegenwoordigd, werd het onderwerp van de sluis aangesneden. Er is toen door mij een rapport opgesteld. Op basis van dit rapport is er door Ellen Vreenegoor, toenmalig provinciaal archeoloog, een archeologisch onderzoeksproject van gemaakt. Ik had het vermoeden dat de twee sluiskokers er nog zaten en dat klopte ook. Ik vind het fijn dat de restauratie is gebeurd.”

Vleermuizen

In beide sluisopeningen zijn vleermuiskasten geplaatst. De dieren voelen zich in een dergelijke omgeving goed thuis. Aan de buitenzijde zijn de spuikokers met hekken afgesloten om vandalisme tegen te gaan.

Literatuur

Jan J.B. Kuipers, De Staats-Spaanse linies; monumenten van conflict en cultuur, Vlissingen 2013.
P. Stockman, Versterckt Zeeland, Middelburg 2001.
P. Stockman, en P. Everaers, ‘Frontier Steden en Sterckten’; vestingwerken in Oost-Vlaanderen en Oost-Zeeuwsch-Vlaanderen 1584-1839, Hulst 1997.
Paul Stockman, Staats-Spaanse of Spaans-Staatse linies?, in: Zeeuws Tijdschrift 56 (2006), 1/2, 21-24.

staatsspaanselinies.eu: website met informatie over de Staats-Spaanse Linies in Zeeuws-Vlaanderen