Kerkgeschiedenis Kleine Kerk Veere
Na de Reformatie werd het koor van de Grote Kerk Veere afgebroken, omdat dit in de protestantse liturgie geen betekenis meer had. Van het sloopmateriaal werd een driebeukige hallenkerk gebouwd, deze werd de ‘Kleine Kerk’ genoemd. De Kleine Kerk werd gebruikt door verschillende geloofsgemeenschappen en kreeg al snel ook diverse andere functies. Begin zeventiende eeuw was hier onder meer de eerste Schotse protestantse kerk op het Europese vasteland gevestigd.
Scheiding Grote en Kleine Kerk
De Beeldenstorm van 1566 was aan de Grote Kerk in Veere voorbij gegaan. Toen Veere in 1572 in handen van de Oranjegezinden kwam, werd de Grote Kerk aan de hervormden toegewezen. Dit had tot gevolg dat de voormalig ‘Roomse’ kerk werd gezuiverd van alles wat niet binnen de protestantse godsdienstbeoefening paste. De pastoor van Veere, Johannes van Miggrode, was tot het protestantisme overgegaan en werd de eerste predikant.

Portret van Johannes van Miggrode (1531-1627), tot 1566 pastoor te Veere. Gravure door Jacob Houbraken, 1708-1780 (Rijksmuseum Amsterdam).
Veel kerkelijke goederen, zoals het koper- en zilverwerk, werden verkocht. Het ‘Roomse’ koor, gebouwd in de jaren 1542-1543 als sluitstuk van de bouw van de kerk, was niet langer van liturgisch belang en werd daarom gesloopt. Op andere plekken op Walcheren gebeurde dat ook: in Domburg, Oostkapelle, Vrouwenpolder, Serooskerke, Meliskerke, Oost-Souburg en Ritthem. Alle (triomf)bogen werden dichtgemetseld en van het afbraakmateriaal werd een driebeukige hallenkerk gebouwd tegen de Grote kerk aan (de ‘Kleine kerk’). Beide bouwwerken werden in gebruik genomen voor de erediensten van de Nederduitse Hervormde gemeente. De middenbeuk van de Grote Kerk werd preekkerk, het transept en de zijbeuken wandelkerk. De voormalige sacristie werd consistorie (dat is de lage aanbouw in de zuidhoek).

Sporen van het koor zijn zichtbaar in de oostmuur van het transept; te zien zijn de (later dichtgemetselde) triomfbogen naar koor en kooromgang (foto Tiny Polderman).
Ook in de Kleine Kerk werd door de hervormden gekerkt, en wel tijdens middagdiensten. Vanaf kort na de Reformatie tot ver in de achttiende eeuw waren er maar liefst vier hervormde predikanten tegelijk werkzaam in Veere. Het driebeukige gebouw kreeg echter ook andere bestemmingen. Het kon gemakkelijk in drieën worden opgedeeld. Zo werd ruimte geboden voor de godsdienstoefeningen van de Schotten, de Waals-gereformeerden en de Lutheranen.

De Grote en Kleine Kerk in augustus 1963; goed te zien zijn de twee overgebleven beuken (ZB, Beeldbank Zeeland, foto J. Bitter).
Schotse kerk
De noordelijke beuk (inmiddels verdwenen) werd in 1578 ter beschikking gesteld aan de gemeenschap van Schotse kooplieden. Omdat de Schotse presbyteriaanse gemeente nog niet de beschikking had over een predikant, werd dit gedeelte tijdelijk voor opslag verhuurd aan de firma De Moucheron, een van de oprichters van de Veerse Compagnie, een voorloper van de VOC. Met de komst van een Schotse predikant werd in 1613 de noordelijke beuk van de Kleine Kerk fysiek afgescheiden door middel van een muur, waarna deze voor de Schotse kerkdiensten in gebruik werd genomen. De Schotse kerk was verbonden aan The General Assembly van The Church of Scotland en werd in 1613 de eerste Schotse protestantse kerk op het vasteland van Europa: een echte Schotse kirk. De eerste predikant, Alexander MacDuff, werd in 1614 benoemd. Vanaf dat jaar, tot het vertrek van de laatste dominee in 1799, stonden er achttien Schotse predikanten in Veere. De Franse tijd maakte een eind aan de Schotse handel en langzamerhand verliet de Schotse gemeenschap Veere.
Lutherse kerk
Na de opheffing van de voorrechten voor de Schotten in 1799 kreeg de Lutherse gemeente de beschikking over de noordbeuk. Deze gemeente heeft bestaan tot 1816. In 1837 werd de Schotse/Lutherse ‘kerk’, de noordbeuk, gesloopt. De preekstoel verhuisde naar de kerk in Westkapelle, het orgel werd verkocht aan de Lutherse gemeente in Groede en het Schotse avondmaalzilver kwam via veel omzwervingen terecht in de kathedraal van Manchester. Op de plek van de ‘Schotse’ beuk staat nu het glazen ingangsportaal.

De preekstoel van de Schotse kerk van Veere bevond zich tussen 1837 en 1944 in de hervormde kerk van Westkapelle, foto uit 1943 (Zeeuws Archief).

In het muurwerk van de oostgevel is nog de plaats aan te wijzen van de noordbeuk, de Schotse kerk, die in 1837 werd afgebroken. Te zien zijn sporen van de oude bepleistering en in de zuil zit nog de haak waaraan de preekstoel was bevestigd (foto Tiny Polderman).
Waalse gemeente
De midden- en zuidelijke beuk zijn bewaard gebleven en worden momenteel als kerkgebouw gebruikt door de Protestantse Kerk Nederland (PKN). Na de Reformatie werden hier zoals gezegd de Hervormde middagdiensten gehouden. Ook mochten de Waals-gereformeerden er ’s ochtends gebruik van maken. De Waalse gemeente werd in 1685 gesticht, als gevolg van de toestroom van Franssprekende vluchtelingen vanuit Frankrijk en de Zuidelijke Nederlanden na de herroeping van het Edict van Nantes (opheffing vrijheden voor protestanten). Vanaf het eind van de achttiende eeuw nam het ledental van de Waalse kerk gestaag af (veel voormalige vluchtelingen waren inmiddels overgegaan tot de Nederlandse Hervormden) en vanaf 1813 werden er geen kerkdiensten meer gehouden. Inmiddels waren de Grote en (Waalse) Kleine Kerk door de Fransen gevorderd. De Grote Kerk werd daarbij ingericht als hospitaal, de midden- en zuidbeuk van de Kleine Kerk als kazerne. De Waalse gemeente werd in 1817 opgeheven; het avondmaalzilver werd aan de Nederlandse Hervormden overgedragen. Waar de Waalse avondmaalsbekers zich nu bevinden, is onbekend. Wel is er nog een predikantenbord van de Waalse gemeente en een psalmenbord, met de Franse tekst ‘Pseaume’, hergebruikt na 1817, in de kerk aanwezig. Na het vertrek van de Fransen is het gebouw opgeknapt en vanaf 1821 weer als kerk in gebruik genomen.
De historische band met Schotland wordt door de gemeenschap van Veere nog levend gehouden (onder meer via de Stichting Veere-Schotland), banden met Lutheranen en Eglises Wallonnes in het buitenland zijn er helaas niet meer.
In de negentiende eeuw bleven door de Afscheiding en Doleantie in Veere twee kerken over. Vanaf 1995 zijn de Hervormde Gemeente en de Gereformeerde Kerk van Veere in een federatie samengegaan als Samen-op-Wegkerk, vandaag de dag bekend als Protestantse Gemeente Veere.