Kastelen

Zeeland is op het eerste gezicht niet de meest kasteelrijke provincie van Nederland. Er staat een relatief klein aantal prachtexemplaren (Kasteel Westhove, Slot Moermond, Slot Haamstede) binnen de provinciegrenzen. Pas als je je er verder in verdiept, zie je dat er in Zeeland heel wat te ontdekken valt als het om kastelen gaat. Er zijn heel veel sporen van kastelen, je kunt op de meest bijzondere plekken funderingen aantreffen en het barst ook van de spannende verhalen uit de middeleeuwen.

Bakstenen kastelen

Voordat er kastelen in Zeeland stonden, waren er mottekastelen. Vooral in midden-Zeeland vind je daar nog sporen van terug. De bouwwerken zijn verdwenen, maar de heuvels waarop ze stonden, zie je her en der lukraak boven het landschap uitsteken. De mottekastelen raakten eind dertiende eeuw in onbruik toen bakstenen kastelen werden geïntroduceerd.

De moderne bakstenen kastelen waren duur om te laten bouwen. Alleen de belangrijkste en rijkste ambachtsheren konden zich zo’n complex veroorloven. De edellieden die een stenen kasteel hadden, werden daardoor nog belangrijker en machtiger dan ze al waren. Zij konden ook de inwoners van het omringende gebied bescherming bieden.

Kasteel Westhove in de Manteling bij Oostkapelle.

Kasteel Westhove

Kasteel Westhove stamt uit de dertiende eeuw. In de middeleeuwen maakte het deel uit van de bezittingen van de Middelburgse abdij. Het kasteel ligt in de Manteling, een gebied met bossen en duinen dat in de zeventiende en achttiende eeuw een geliefd gebied werd voor de Middelburgse elite om zich op hun zomerverblijven terug te trekken. Vanaf de zeventiende eeuw deed Westhove dienst als buitenhuis van verschillende voorname Zeeuwse families. Je kunt hun sporen nu nog terugzien op het huidige Westhove. Er staat bijvoorbeeld een windwijzer in de vorm van een reiger op een van de torens; die verwijst naar de familie Van Reigersberg. Deze eigenaarsfamilie liet ook een oranjerie bij het kasteel bouwen. In de negentiende eeuw werd het kasteel een herstellingsoord voor zieke kinderen. Tegenwoordig is er een hostel gevestigd waar je kunt overnachten. In de oranjerie vind je Museum voor natuur en landschap Terra Maris. In hun landschapstuin staat een replica van een mottekasteel.

Slot Moermond bij Renesse (Erfgoed Zeeland).

Slot Moermond

Het huidige Slot Moermond bij Renesse is het derde kasteel dat op die plek verrees. Het eerste Slot Moermond werd rond 1230 gebouwd en werd eind dertiende eeuw al in de strijd verwoest. Begin dertiende eeuw werd Slot Moermond op hetzelfde terrein, maar wel een klein eindje verderop herbouwd. Ook dat slot ging, op het poortgebouw na, meer dan honderd jaar later verloren. Het huidige slot Moermond gaat inmiddels alweer een paar eeuwen mee. Het stamt uit 1513. Het poortgebouw dat van het vorige kasteel was overgebleven, werd omgevormd tot een rechthoekig huis met meerdere verdiepingen. Een deel van de westvleugel werd hoogstwaarschijnlijk opgebouwd met de grote moppen (stenen) van het eerste kasteel. Er volgden nog de nodige uitbreidingen en restauraties. Tegenwoordig is er een hotel gevestigd in het slot. Je kunt er overnachten en er worden bruiloften georganiseerd. Ook kun je Slot Moermond bekijken in dit Zeeuwse canonfilmpje.

Slot Haamstede

In het centrum van Haamstede, tegen de Zeepeduinen aan, ligt Slot Haamstede. Ook dit slot stamt uit de dertiende eeuw en je kunt het vanaf de straat goed zien. Vrij uniek voor een Zeeuws kasteel is dat je hier nog goed een oorspronkelijk dertiende-eeuws gedeelte kunt onderscheiden. De originele donjon (versterkte woontoren) maakt nog steeds deel uit van het gebouw. In de donjon bevonden zich onder andere een ridderzaal en een grote zaal. Heel comfortabel wonen was het er niet. Dat is mogelijk ook de reden dat de woontoren in de vijftiende eeuw werd uitgebreid. Het grote kasteel dat daardoor ontstond, brandde in 1525 alweer af. In de zeventiende eeuw werd het slot (of wat ervan over was) gerestaureerd en herbouwd en uiteindelijk werd het in de achttiende eeuw omgebouwd tot een comfortabel buitenverblijf. In de twintigste eeuw is het hele gebouwencomplex weer gerestaureerd. De eigenaarsfamilie heeft het slot verkocht aan Natuurmonumenten, maar heeft wel nog het recht op gebruik van het kasteel en Slotbos.

Slot Haamstede met de poort waarboven zich het wapen van Haamstede bevindt (Erfgoed Zeeland).

Kasteel Hellenburg

Kasteel Hellenburg, net buiten de bebouwde kom van Baarland, zie je niet van veraf liggen. Er is geen toren of ander hoog herkenningspunt. Je vindt hier alleen de opgemetselde fundamenten van het kasteel. Die vormen samen een soort levensgrote plattegrond van de indeling van een middeleeuws kasteel. Een unieke manier om een kasteel te bekijken.

In de veertiende eeuw werd hier een donjon van 11 bij 11 meter gebouwd met muren van twee meter dik. De toren was aan vier kanten omgeven door water. De toren werd in de vijftiende eeuw uitgebouwd tot een indrukwekkend complex met een hoofdburcht van ongeveer 40 bij 30 meter. Wanneer je het terrein nu betreedt vanaf de Hellenburgstraat, kom je aan bij de achterzijde van het complex. De voorkant bevond zich bij de houten brug. Een dergelijke brug verbond in de middeleeuwen de voorburcht met het hoofdgebouw.

Waarschijnlijk werd het kasteel al vrij snel na die uitbreiding verlaten door de stormvloed van 1477. Het raakte in verval. Halverwege de twintigste eeuw werden de restanten blootgelegd en opgeknapt en kreeg het het huidige uiterlijk. Je kunt het terrein bezoeken. Ook kun je een filmpje van de Zeeuwse canon bekijken waarin het slot een hoofdrol speelt. Bezoek je de Hellenburg, neem dan ook zeker nog een kijkje in Baarland zelf. Hier staat het gerestaureerde koetshuis van het voormalige Slot Baarland. Het terrein is beperkt toegankelijk, maar je kunt vanaf de Slotstraat wel het toegangshek bewonderen.

De fundamenten van kasteel Hellenburg bij Baarland (Erfgoed Zeeland).

Moderne kastelenjacht

Er zijn in Zeeland nog talloze kastelen te vinden buiten de hierboven genoemde gebouwen. Het gros daarvan vind je niet met het blote oog, maar met moderne technologie. Alleen al op Walcheren is er heel veel onderzoek gedaan. Zo zijn bijvoorbeeld muren van Huis ter Mortiere (een voormalig kasteel en klooster tussen Middelburg en Arnemuiden) in kaart gebracht met een methode waarbij elektronische geleidbaarheid en magnetische gevoeligheid gemeten werden in de ondergrond. Ook kun je rondwandelen op het landgoed Ter Hooge of in het ingrijpend gerestaureerde Slot Oostende dineren of een drankje doen.