Eén vrouwenhaar trekt meer dan een marszeil

Heren en kerken, macht en geloof. Een erfgoedlijn die zijn zwaartepunt vindt in de late middeleeuwen en vroegmoderne tijd. Een periode waarin de vrouw regelmatig het onderspit lijkt te delven. Vooral in de populaire cultuur wordt de vrouw van toen als rechteloos en ondergeschikt neergezet. Maar schijn bedriegt.

Een vertekend beeld

In zowel beeld als schrift werden vrouwen in de middeleeuwen vaak afgedaan als “lasterlijk, instabiel, of als eerste zondares, als onvolmaakte en eigenlijk mislukte man”. Dit middeleeuwse beeld van de vrouw heeft de tand des tijds goed doorstaan. Dit komt onder andere doordat de meeste contemporaine bronnen over, dan wel door mannen geschreven zijn. Daarnaast richtte wetenschappelijk onderzoek zich tot de tweede helft van de twintigste eeuw vooral op de man, vele werken van vrouwen zijn dan ook verloren gegaan omdat deze als niet belangrijk werden gezien.

Niet zo vreemd, want zowel in kerk als staat hadden mannen het voor het zeggen. Toch moeten we de invloed van de vrouw niet onderschatten. We kennen natuurlijk allemaal Jeanne d’Arc en misschien heb je weleens van Hildegard van Bingen gehoord. Toch zal het voor de gemiddelde Nederlander moeilijk zijn om meer middeleeuwse vrouwen van invloed te noemen. Dit is onder meer het resultaat van de moderne (Nederlandse) geschiedschrijving, die zijn wortels vindt in de negentiende eeuw. Soms werden vrouwen letterlijk de geschiedenis uitgeschreven. Toch waren ze er. Ook in Zeeland.

Kapiteinsvrouw Anna

Dat ze wel degelijk een belangrijke rol speelden in de maatschappij blijkt bijvoorbeeld uit het leven van Anna van Gelder als kapiteinsvrouw. Anna van Gelder (1613 of 1614-1687) was een geboren Vlissingse en de derde vrouw van Michiel de Ruyter. Achter de schermen regelde zij van alles, zodat haar man de wereld kon overvaren. Naast het inkopen van voedsel, drank en gereedschap voor de vaak honderden bemanningsleden, hield ze ook de financiën in de gaten. Toen De Ruyter in 1676 stierf, bleek er een aanzienlijk vermogen te zijn opgebouwd. Toch hield Anna er een eenvoudige levensstijl op na en deed zij, ook toen haar man nog in leven was, zelf de was en de boodschappen.

Anna van Gelder, portret door Hendrick Berckman, 1668. National Maritime Museum, Greenwich, London

Kenau!

Zo wil je als vrouw liever niet genoemd worden. Maar was Kenau Simonsdochter Hasselaer (1526-1588) wel echt zo’n bazig manwijf? Tot het einde van de negentiende eeuw werd deze vrouw, die na het beleg van Haarlem haar geld verdiende als waagmeester en belastinginner in Arnemuiden, bijvoorbeeld door P.C. Hooft bejubeld als “een moedighe mannin, weeduwe van zessenveertigh jaaren, onbesprooken van leeven, en van een der beste huyzen, die niet schreumde, met spiets, bus, en rappier, in vrouwen gewaadt, den vyandt te keer te gaan”. In de loop van de negentiende eeuw veranderde dit beeld echter; er was volgens (mannelijke) historici niet genoeg bewijs voor de heldhaftige daden van Kenau en zo raakten haar moed en doortastendheid in de vergetelheid, terwijl haar mannelijkheid (ook wel ‘onvrouwelijk’ genoemd) en onvriendelijkheid werden aangedikt. Hetzelfde lot onderging Margaretha Sandra (1629-1674), de heldin van Aardenburg. Ook haar rol in het beleg van Aardenburg werd in de negentiende eeuw in twijfel getrokken, terwijl in 1675, drie jaar na het beleg, haar naam nog werd genoemd in een verslag van de strijd.

Portret van Kenau Simonsdochter Hasselaer, 1760 | prentmaker Jacob Houbraken naar tekening Hendrik Pothoven, collectie Rijksmuseum.

Nieuw onderzoek

Ondanks dat de geschiedenisboeken ons anders doen geloven, is zoals de titel van dit stuk al doet vermoeden,  de invloed van de vrouw in het dagelijks leven wel degelijk significant. De rol van de vrouw in onze maatschappij is niet te onderschatten, zelfs niet in de eeuwen hiervoor. In de vroege zeventiende eeuw schreef Jacob Cats: “een vrouwen hayr treckt meer als een maers-zeyl”. Een bekende scheepsspreuk uit die tijd. Tegenwoordig hoor je weleens dat één vrouwenhaar meer trekt dan zeven paarden, of honderd paar ossen. Toch heeft het lang geduurd voordat dit feit in de geschiedenisboeken doordrong. In de loop van de twintigste eeuw veranderde de manier van geschiedkundig onderzoek doen en werd de stem van zowel de middeleeuwse en vroegmoderne vrouw als de vrouwelijke historici steeds luider. Dit heeft geleid tot meer onderzoek en een beter inzicht in de rol van de vrouw in de geschiedenis. Er verschijnen dan ook steeds meer wetenschappelijk onderbouwde boeken en artikelen die ons een inzicht geven in de rol die vrouwen werkelijk in de geschiedenis speelden.

Bronnen

Bosch, van den L., Tooneel des oorlogs, opgerecht in de Vereenigde Nederlanden, Amsterdam 1675.
Cats, J., Spiegel van den ouden ende nieuwen tijdt: bestaende uyt spreeck-woorden ende sin-spreucken, ontleent van de voorige ende jegenwoordige eeuwe, verlustigt door menigte van sinne-beelden met gedichten en prenten daer op passende ; dienstigh tot bericht van alle gedeelten des levens, beginnende van de kintsheyt ende eyndigende met het eynde alles vleesch, ’s-Gravenhage, 1632. Citaat: blz. 22.
Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland, via: https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon, 2023.
Hooft, P.C., P.C. Hoofts Nederlandsche Historien, Sedert de Ooverdraght der Heerschappye van Kaizar Karel den Vyfden, op Koning Philips Zynen Zoon, Amsterdam 1642. Citaat: blz. 286.
Koch, E., Geschiedenis van de vrouw in de Middeleeuwen, in: Madoc 1992. Citaat: blz. 48.
Pegtel, A., Zo gaat het niet langer, 2019, via https://www.maandvandegeschiedenis.nl/page/13479/thema-artikel-zo-gaat-het-niet-langer.
Reinsma, R., Als een vis zonder fiets. Man- en vrouwbeeld in spreekwoorden, in: Onze Taal 1991, nr. 10, 22-23.