Desiderius Erasmus en zijn uitgave van het Nieuwe Testament

Een van de belangrijkste werken van Desiderius Erasmus (1469-1536) was een uitgave van het Nieuwe Testament in het Grieks met een vertaling in het Latijn. Het boek verscheen in 1516. Erasmus bezocht Zeeland meerdere malen. Hij vertoefde onder meer op het kasteel Zandenburg, waar hij deel uitmaakte van een kring van humanisten die elkaar daar ontmoetten. Erasmus heeft ook Zierikzee bezocht.

Portret van Erasmus, kopie naar Quinten Massijs, na circa 1535 (Rijksmuseum Amsterdam).

Jeugd en priesterschap

Waar Erasmus werd geboren, is nog altijd een twistpunt. Het meest waarschijnlijk is Rotterdam. Dichtbij de Laurenskerk staat zijn standbeeld, het oudste in Nederland. Een andere mogelijkheid als geboorteplaats is Gouda. Als Gerhard Gerhards of Gerrit Gerritszoon kwam hij ter wereld. Zijn vader was priester in Gouda, zijn moeder diende bij hem als huishoudster. Omdat zijn ouders niet getrouwd waren, was Gerhard een onwettig kind, iets dat hij zijn leven lang als een schande heeft ervaren. Zijn jeugd en studiejaren bracht hij door in Gouda, Deventer en Den Bosch.

In 1487 deed Erasmus intrede in het klooster Stein bij Gouda. In 1492 volgde zijn wijding tot priester in Utrecht waarna hij kanselier werd van de aartsbisschop van Kamerijk. Ondertussen was hij begonnen met publiceren, vervolgde hij zijn studie in onder meer Parijs en Italië en legde hij tal van contacten met gezaghebbende wetenschappers en theologen. Zijn benoeming tot raadsheer van keizer Karel V bezorgde hem een periode zonder geldzorgen. In die tijd verbleef hij in de Zuidelijke Nederlanden. In 1535 vestigde hij zich in Bazel waar hij al eerder verbleef. Daar overleed hij een jaar later.

Humanisten

Erasmus wordt onder de humanisten gerekend, de stroming onder de geleerden die zich liet inspireren door de klassieke schrijvers uit het oude Griekenland en Rome. Het kasteel Zandenburg bij Veere was een ontmoetingsplaats voor hen. Ook Erasmus was daar te vinden en bij zijn tochten deed hij ook Zierikzee aan. In juni 1501 bracht hij er een aantal dagen door. De aanleiding werd gevormd door de ziekte van zijn jonge bediende die deze opliep in Dordrecht. Erasmus vergezelde hem naar zijn moeder in Zierikzee. Vermoedelijk heeft Erasmus contact gehad met geleerden zoals de rector van de Latijnse school of leden van de geestelijkheid. Omdat Erasmus zelf ook koorts kreeg, verliet hij de stad al weer snel om door te reizen naar Brussel.

Nieuwe Bijbelvertaling

Erasmus wordt beschouwd als een voorloper van de Reformatie die in 1517 begon door het protest van Maarten Luther tegen de kerkleer. Hoewel Erasmus zich aanvankelijk afzijdig hield, koos hij vanaf 1524 partij tegen Luther. Niettemin werd hij door vele gezagsdragers binnen zijn eigen rooms-katholieke kerk gewantrouwd. Dat was vooral het gevolg van de publicatie van het Nieuwe Testament in 1516. Tot dat moment was de Bijbel alleen in de Latijnse vorm gedrukt, de zogenaamde Vulgaat. Erasmus stelde uit diverse oude handschriften de Griekse tekst samen, met een nieuwe vertaling in het Latijn omdat hij constateerde dat in de Vulgaat diverse fouten stonden. Die Latijnse vertaling bezorgde hem vijandschap binnen eigen gelederen. Zij verweten Erasmus dat hij met zijn uitgave het ei van de ketterij had gelegd. Bepaalde dogma’s bleken gefundeerd te zijn op verkeerde vertalingen. Zo werd de biecht gebaseerd op Matthéüs 3:2 waarvan de vertaling in de Vulgaat luidde: Doet boete. Een betere vertaling is: Bekeert u.

Herdrukken van Erasmus’ uitgave van het Nieuwe Testament verschenen kort daarna. Luther gebruikte de Griekse editie voor zijn vertaling van de Bijbel in het Duits terwijl de uitgave van Erasmus ook is gebruikt voor de zogenaamde Statenvertaling. De weerzin in eigen gelederen zorgde ervoor dat deze en andere publicaties van Erasmus door het concilie van Trente in 1545 op de lijst van verboden boeken werden geplaatst.

Dit verhaal verscheen eerder als column in Wereldregio, 13 maart 2016.