Valentijnsdag

Rode rozen, engeltjes, hartjes, wenskaarten of een romantisch diner voor twee… Op Valentijnsdag richt Cupido zijn pijlen. Elk jaar op 14 februari zijn er geliefden die elkaar verwennen en anonieme bewonderaars die hun stille liefde een kaartje sturen.

Rozen en een hart: twee symbolen voor de liefde en Valentijnsdag (Amerikaanse Valentijnskaart, omstreeks 1910).

Angelsaksische traditie

Valentijnsdag is in Nederland een jonge traditie en ook niet zo wijd verbreid als in de Angelsaksische landen. Daar wordt hij al sinds de middeleeuwen gevierd. De feestdag werd voor het eerst vermeld in het gedicht ‘Parlement of Foules’ van de Engelse dichter Geoffrey Chaucer (circa 1343-1400): “For this was on seynt Volantynys day / Whan euery bryd comyth there to chese his make.” (“Want dit was op Sint Valentijnsdag / Als elke vogel zijn maatje komt kiezen.”)

Onbekend is hoe oud het Valentijnsfeest precies is. Sommigen gaan ervan uit dat het feest al aan het eind van de vijfde eeuw is ontstaan ter vervanging van het Romeinse vruchtbaarheidsfeest Lupercalia, dat op 15 februari werd gevierd. Wie de heilige Valentijn is naar wie de dag is genoemd, is evenmin duidelijk. In de derde eeuw leefden er twee katholieke geestelijken met deze naam die beide heilig werden verklaard: priester Valentinus uit Rome en bisschop Valentinus van Interamna (nu Terni in Umbrië). De naamdag van beide heilige martelaren valt op 14 februari. Omdat over hun leven maar weinig met zekerheid te zeggen valt, is Sint-Valentinus in 1969 niet meer opgenomen op de heiligenkalender van de katholieke kerk.

Sint Valentijn van Terni met zijn volgelingen. Parijs, veertiende eeuwse uitgave.

Cadeautjes, uitgaan en het sturen van liefdesgedichten en –brieven hoorden er al bij op de middeleeuwse Valentijnsdag zoals die in Engeland werd gevierd. Het gebruik raakte vanaf ongeveer 1850 ook in Amerika in zwang.

Valentijnsbrieven en -kaarten

De oudst bekende Valentijnsbrief dateert uit de vijftiende eeuw. Echt gebruikelijk om minnebrieven te schrijven werd het vanaf het midden van de achttiende eeuw. Toen deden ook speciale Valentijnskaarten hun intrede, zelfgemaakt van gekleurd papier. In de loop van de negentiende eeuw kwamen er gedrukte kaarten op de markt, vaak door arbeiders met de hand ingekleurd. De fabriekmatige productie van wenskaarten nam daarna een hoge vlucht. Vooral het Amerikaanse bedrijf Hallmark, opgericht in 1910, stimuleerde het sturen van Valentijnskaarten. Dat werd enorm populair.

Het gebruik om Valentijnskaarten te sturen dateert uit de achttiende eeuw, maar raakte pas echt in zwang in de loop van de negentiende eeuw (detail van een Amerikaanse Valentijnskaart omstreeks 1900).

Een jonge traditie in Nederland

Valentijnsdag waaide aan het eind van de jaren 1940 vanuit Amerika over naar het Europese vasteland. De feestdag werd in ons land aangegrepen door bloemisten en banketbakkers, die er hun – na de decembermaand stagnerende – inkomsten mee hoopten aan te vullen. Maar dat was geen doorslaand succes. De Nederlanders gaven zich niet zomaar gewonnen voor deze uitheemse traditie.

Bloemisten propageerden vanaf het begin het vieren van Valentijnsdag. Advertentie PZC, 1 februari 1967 (ZB, Krantenbank Zeeland).

Dat veranderde in de jaren 1970. Vooral jongeren vonden het toen eerder een voordeel dat het nu eens niet om een oude Nederlandse traditie ging. Het vreemde, buitenlandse aspect eraan vonden ze juist aantrekkelijk. Er kwam een overstelpende hoeveelheid parafernalia op de markt om op deze dag de liefde te vieren. Valentijnsdag werd een dag om je beminde al of niet anoniem een kaart te sturen, te verrassen met een taart, chocolade, een knuffelbeer, sieraad of een andere, soms zeer kostbare ‘valentine’. De recente televisieromantiek in programma’s als ‘All you need is love’ deed daar nog een schepje bovenop. In Zeeland maar ook elders spelen de horeca en toeristische sector op deze dag in met speciale Valentijnsarrangementen.

Rode rozen en Cupido

Valentijnsdag kent zijn eigen symboliek. De kleur ‘rood’ is verbonden met de liefde en hetzelfde geldt voor de roos, in het bijzonder de rode. Een speciale rol op Valentijnsdag speelt Cupido, de zoon van de Romeinse godin van de liefde, Venus. In de Griekse mythologie heet hij Eros en is hij de zoon van Aphrodite, de godin van de liefde. Cupido wordt vaak afgebeeld als een gevleugeld kind dat pijl en boog bij zich draagt. Daarmee schiet hij pijlen in de harten van mensen, zodat ze op elkaar verliefd worden. Hij moet dan wel twee harten tegelijk raken. Bovendien moeten de pijlen voorzien zijn van een gouden punt.

Valentijnskaart met Cupido, omstreeks 1870.

Dag van vriendschap

Valentijnsdag heeft ook een ideëel karakter. Het is een ‘dag van vriendschap’, waarop mensen die vaak in de schaduw staan, extra aandacht krijgen. Zo worden tegenwoordig in Zeeuwse verzorgingstehuizen speciale Valentijnsactiviteiten georganiseerd. Kinderen en jongeren brengen bijvoorbeeld een bezoekje aan de ouderen en verzorgen ter plekke een optreden of een verrassingsmiddag. In 2012 deelde Omroep Zeeland Valentijnsboeketten uit aan mensen die het volgens hun dierbaren verdienden om eens extra in het zonnetje te worden gezet.

Omstreden

Al sinds de introductie van Valentijnsdag in Nederland is de traditie omstreden. Nu is dat vooral vanwege het commerciële karakter. Uit enquêtes blijkt dat meer dan de helft van de Nederlanders om die reden weerstand voelt tegen het vieren van Valentijnsdag. Uit dergelijke onderzoeken zou al sinds het midden van de jaren negentig kunnen worden afgeleid dat de jonge traditie op zijn retour is. Onder tieners echter blijft Valentijnsdag onverminderd populair.

Literatuur

John Helsloot, Valentijnsdag, op de website van het Meertens Instituut: meertens.knaw.nl.
Ineke Strouken, Dit zijn wij! De belangrijkste 100 tradities van Nederland, Beilen 2010, 160-161.