Sint-Baafskerk in Aardenburg

De Sint-Baafskerk in Aardenburg vormde het hart van het geloofsleven in de stad. Aardenburg beleefde in de middeleeuwen een periode van economische voorspoed. Het schip van de kerk is een voorbeeld van de in Nederland zeldzaam voorkomende Scheldegotiek. De kerk wordt daarom en vanwege zijn stilistische zuiverheid geroemd. Onder de vloer liggen beschilderde grafkelders, die bij werkzaamheden midden twintigste eeuw aan het licht kwamen. Tegenwoordig biedt de kerk een podium voor culturele voorstellingen, in het bijzonder de jaarlijkse uitvoering van de Matthäus Passion.

Sint-Baafskerk (Beeldbank RCE, foto C.S. Booms).

Bouwstijlen

Monniken van de Gentse Sint-Baafsabdij stichtten in 959 in Aardenburg een kerk gewijd aan Sint-Bavo. Deze kerk werd in 1202 verwoest. Op dezelfde plek verrees een nieuw kerkgebouw. Het schip geldt als een typisch voorbeeld van de Scheldegotiek, een vroeggotische bouwstijl uit Vlaanderen. Kenmerkend daarvoor zijn onder meer het driedelige westvenster, de omgang voorlangs de vroeggotische lancetvormige middenbeukvensters, de zuilen met knopkapitelen en het triforium (gang boven de zijbeuk) met een doorlopende galerij met gekoppelde zuiltjes. De dikke muren en vrij kleine ramen geven dit deel van de kerk een wat beslotener en donkerder karakter.

Interieur Sint-Baafskerk (Beeldbank RCE, foto C.S. Booms).

In de dertiende eeuw ontwikkelde Aardenburg zich tot een bloeiend centrum van handel en lakennijverheid. Er kwamen veel kooplieden in het stadje wonen. De bevolking groeide. Dat maakte een uitbreiding van de kerk noodzakelijk. Het koor van de kerk werd in de veertiende eeuw vervangen door een veel grootser opgezet hallenkoor. Dit driebeukige koor werd opgetrokken uit baksteen. De hoge, brede ramen – karakteristiek voor de gotiek – laten veel licht binnen.

Kerk en geloofsleven

De rijkdom van stad en kerk liet zich aflezen aan de rijke versiering binnenin het gebouw. Daar werd de bijbel aan de gelovigen als beeldverhaal uitgelegd. Ook missen, gebeden, biechten, bedevaarten en de verering van heiligen en relikwieën gaven vorm aan het geloofsleven. Pastoors doopten er pasgeboren kinderen, voltrokken er huwelijken en leidden er uitvaartplechtigheden. Hooggeplaatste personen werden in de kerk begraven. Ook de zorg voor armen en zieken was in de middeleeuwen in handen van de katholieke kerk.

Alleen de muren en toren stonden nog overeind

Aan het eind van de middeleeuwen nam de welvaart in Aardenburg af. De handel zakte in, kooplieden trokken weg. Dat was ook merkbaar in het kerkelijk leven. Tijdens de Opstand, waarin de protestantse getrouwen van Willem van Oranje zich keerden tegen het katholieke Spaanse gezag, namen de protestanten de katholieke kerkgebouwen over. Dat gebeurde ook in Aardenburg, waar de Sint-Baafskerk in 1579 werd overgedragen aan de protestanten. De oorlog had een desastreuze uitwerking op het gebouw. Alleen de muren, zuilen en toren stonden op den duur nog overeind. Pas in 1625 kon de kerk weer in gebruik worden genomen.

Restauraties

In de eeuwen daarna werd de kerk menigmaal aangepast en gerestaureerd. De laatste grote restauratie vond plaats na de Tweede Wereldoorlog. Beschietingen door de geallieerden hadden het gebouw in 1944 verwoest. De restauratie werd in 1956 voltooid. De huidige preekstoel is in deze tijd geplaatst.

De kerk na de beschietingen in 1944 (ZB, Beeldbank Zeeland, foto M. Geerse).

Beschilderde grafkelders

Bij graafwerkzaamheden werden in 1949 bij toeval grafkelders blootgelegd. Oudere inwoners van Aardenburg vertelden al langer het verhaal dat zich onder de grond in de Sint-Baafskerk mooie schilderingen zouden bevinden. Onder de gehele kerkvloer werden nu kleine, beschilderde grafkelders aangetroffen. Ze dateren uit de veertiende eeuw. De geschilderde voorstellingen betreffen onder meer de Kruisiging en de Heilige Maagd. Een aantal van deze ‘sarcofagen’ is uit de grond gehaald en geconserveerd. Ze zijn nu in de kerk te zien.

Grafkelder in de Sint-Baafskerk (Beeldbank RCE, foto G.J. Dukker).

Mysterie

Aan de buitenzijde van het gebouw zijn in het zandsteen op een aantal plekken gleuven gekerfd. Ze bevinden zich bij de westelijke hoofdingang en bij een van de zuidwestelijke ingangen. Dergelijke groeven zijn ook op andere Europese kerkgebouwen aangetroffen. Een goede verklaring ervoor ontbreekt nog. Soldaten zouden er hun wapens aan hebben geslepen, huisvrouwen hun breinaalden, kinderen de punt van hun tol. Misschien waren het krassen achtergelaten door wapens die door aanraking met de kerkmuur geheiligd werden. A. Willeboordse veronderstelt dat het om het schraapsel te doen was dat uit de zandsteen vrijkwam. Daarvan zou een poeder zijn gemaakt waaraan een beschermende of geneeskrachtige werking werd toegedicht. Zo zouden middeleeuwse Aardenburgers zich mogelijk hebben verweerd tegen besmettelijke ziekten, zoals de pest.

Cultuur

Tegenwoordig is de Sint-Baafskerk vooral bekend door de uitvoering van de Matthäus Passion van Johann Sebastian Bach. Die vindt er jaarlijks op de zaterdag voorafgaand aan Pasen plaats. Ook op andere momenten in het jaar biedt de kerk een podium voor klassieke muziekconcerten. Het in 2005 gerestaureerde Flentrop/Reil orgel leent zich mede door zijn klankkleur goed voor het vertolken van de muziek van Bach.

Uitvoering van de Matthäus Passion in de Sint-Baafskerk omstreeks 1960 (ZB, Beeldbank Zeeland, foto O. de Milliano).

De kleine kerkgemeenschap gebruikt het gebouw nog voor haar diensten. Maar het gebouw wordt breder ingezet. In december 2014 kookten de sterrenkoks Edwin Vinke van De Kromme Watergang en Syrco Bakker van Pure C er in het kader van ‘Koken voor kerken’, onderdeel van het project ‘Kerk, Krimp en Kans; impuls voor West-Zeeuws-Vlaanderen’ van de Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland (nu Erfgoed Zeeland) en de gemeente Sluis. Hiermee wilden de betrokkenen laten zien dat het religieus erfgoed ook op andere manieren gebruikt kan worden voor het versterken van de leefbaarheid in de regio.

In 2015 was de Sint-Baafskerk een van de locaties van het Zeeland Nazomerfestival, namelijk voor de muziektheatervoorstelling Soeur Sourire van Louis van Beek.

Literatuur

John Bijman, Godshuis & monument; 1050 jaar Sint-Baafskerk te Aardenburg, Aardenburg 2009.
Jan van Hinte en W.P. Dezutter, Meer dan 1000 jaar Sint Baafs Aardenburg, Aardenburg 2002.