Kunstenaars in Domburg

Begin twintigste eeuw streken tal van later bekend geworden kunstenaars in Zeeland neer. De meesten verbleven tijdens de zomers in Domburg. Het werd een van de belangrijkste kunstenaarsdorpen van Nederland.

Johan en Mies Drabbe in de tuin te Domburg, door Jan Toorop, 1898. Zwart krijt met potlood en pastel op papier (collectie H.F. Elout).

Jan Toorop

Jan Toorop (1858-1928) was in de Domburgse kunstenaarskring de centrale figuur. Hij haalde samen met de bevriende kunstenares Mies Elout-Drabbe kunstenaars naar de badplaats.

Toorop werd op dertienjarige leeftijd door zijn ouders vanuit Nederlands-Indië naar Nederland gestuurd. Na zijn hbs-tijd volgde hij op de Delftse Polytechnische School tekenlessen. Daarna studeerde hij aan de Rijks Akademie voor Beeldende kunsten in Amsterdam.

In de jaren 1880 werkte Toorop in Brussel. Hij was daar vanaf 1885 lid van Les Vingt, een vooruitstrevende kunstenaarsgroep. Hij leerde er bovendien zijn latere vrouw Annie Hall kennen. In Engeland maakte hij onder meer kennis met William Morris en James Abbot McNeill Whistler. Zij zouden samen met Seurat bepalend zijn voor de richting van Toorops werk. Aan het eind van de negentiende eeuw maakte hij veel litho’s en tekeningen.

Reclameaffiche van Jan Toorop voor ‘Delftsche slaolie’ (1894). Kleurenlitho (Museum Boijmans van Beuningen, Rotterdam).

In Toorops werk vind je de weerslag van tal van stijlen en bewegingen: impressionisme, neo-impressionisme, jugendstil, symbolisme. Vooral zijn werk als tekenaar en graficus wordt geroemd vanwege de kwaliteit om het karakteristieke van de gebruikte modellen te typeren. Daarnaast maakte Toorop veel katholiek religieus werk.

Piet Mondriaan

Piet Mondriaan (1872-1944) is de bekendste schilder die in Domburg actief was. In 1908 zag hij in Amsterdam werk van Toorop. Hij besloot in september naar de badplaats te gaan. Mondriaan schilderde eerst in de traditionele stijl van de Haagse school, daarna meer als de ‘fauvisten’. Die schilderden de pure kleuren pal naast elkaar. Wat Mondriaan schilderde, was anders en de meeste mensen begrepen zijn schilderijen niet. Een criticus schreef zelfs: ‘Die man is totaal in de war.’

Piet Mondriaan in zijn atelier in Parijs, 1933 (collectie H.F. Elout).

Wat anderen van zijn werk vonden, daar maalde Mondriaan niet om. Eerst veranderde hij de natuurlijke kleuren in zijn schilderijen. Hij werkte nu met zuivere kleuren rood, geel en blauw. Steeds meer ging hij gebouwen en landschappen naar zijn hand zetten. Aanvankelijk herken je de afgebeelde voorstellingen nog (zoals zijn bekende perenboom). In later werk herleidde hij alle elementen tot horizontale en verticale lijnen die blokkenpatronen vormen. Hierin gebruikte hij uitsluitend nog de primaire kleuren rood, geel en blauw en zwart en grijs op witte vlakken. Wereldberoemd zijn de schilderijen van Mondriaan uit de tijd dat hij deelnam aan kunstenaarsgroep De Stijl. Naast Domburg woonde en werkte Mondriaan ook in Laren, Parijs en New York.

Jacoba van Heemskerck

Jacoba van Heemskerck (1876-1923) kwam vanaf 1905 in Domburg. Eerst verbleef ze in het Badhotel. Vanaf 1908 logeerde ze op Loverendale, het huis van Marie Tak van Poortvliet naast het Badhotel.

Villa Loverendale in Domburg, het huis van Marie Tak van Poortvliet. Prentbriefkaart van circa 1920 (ZB, Beeldbank Zeeland).

De beide kunstenaressen kenden elkaar van de kunstacademie in Den Haag. Na Den Haag vertrok Van Heemskerck naar Hilversum, waar ze verder onderricht kreeg van Ferdinand Hart Nibbrig. Daarna ging ze een half jaar werken in het atelier van Eugène Carrière in Parijs. Van Heemskerck wilde in de kunst het wezen van de natuur laten zien. Dus niet hoe we de natuur zien, maar hoe we deze ervaren. Haar schilderijen zijn sterk expressief vol felle kleuren.

Omslag van het boek van A.H. Huussen jr. over Jacoba van Heemskerck uit 2005 (ZB).

Net als Mondriaan kwam Van Heemskerck als figuratief kunstenares via het luminisme en het kubisme tot de abstracte kunst. Zij nam ruim tien jaar lang een vooraanstaande positie in binnen de moderne kunst in Nederland. Haar oeuvre bestaat uit schilderijen, tekeningen, grafiek, glas-in-lood en glasmozaïeken. Bomen en zeilschepen zijn een terugkerend motief.

Na 1913 werd Van Heemskerck opgenomen in de expressionistische avant-garde kunstenaars van ‘der Sturm’ in Berlijn.

Mies Elout-Drabbe

Mies Elout-Drabbe (1875-1956) ging in 1899 op aanraden van Toorop naar de Haagse Akademie. Daaraan voorafgaand kreeg ze in Middelburg les van Schütz en soms per brief aanwijzingen van Toorop. Mies trouwde met Paul Elout, directeur van de Domburgse Zeebadinrichting. Na een kort verblijf in Gent vestigde het echtpaar zich in 1903 in Domburg. Mies had een atelier in de Weststraat. Hier ontmoetten de kunstenaars elkaar.

Boslandschap met knotwilgen, Mies-Elout Drabbe, z.j., olieverf op board (particuliere collectie).

Rondom haar bevond zich een kleine intieme vriendenkring en diverse grote kringen. Tot de vrienden hoorden onder meer Bine de Sitter (een school- en jeugdvriendin), de auteur Arthur van Schendel, de kunstenaar Rik Roland Holst, de historicus Johan Huizinga en de poëte Henriette Roland Holst. De nabije vrienden noemden haar Moen.

Affiche tentoonstelling ‘Moen! Tussen Toorop en Mondriaan’, over het werk van Mies Elout-Drabbe in het Marie Tak van Poortvliet Museum, 2004 (ZB, Beeldbank Zeeland).

Toorop was van grote invloed op haar artistieke ontwikkeling. Ook Mondriaan beïnvloedde haar in zijn meest experimentele periode in de jaren 1910. De schilderkunst van Elout-Drabbe staat niet zo hoog aangeschreven als die van haar inspirators. Toch wordt zij gezien als de muze van vele kunstenaars rond Domburg. Elout-Drabbe woonde dan ook haar hele leven in de badplaats, met uitzondering van haar studietijd in Den Haag (1899-1901) en haar laatste levensjaar in Ellecom.

Literatuur

A.H. Huussen jr., J.F.A. van Paaschen-Louwerse, Jacoba van Heemskerck van Beest 1876-1923, Zwolle 2005.
Jan Bruijns (red.), Mondriaan voor beginners; zijn leven en werk, Zeeuwse jaren, Goes [1994]. Dit boek is geschikt voor een breed publiek, vanaf circa 12 jaar.
Ineke Spaander en Paul van der Velde (red.), Reünie op ’t Duin; Mondriaan en tijdgenoten in Zeeland, Zwolle 1994.
Francisca van Vloten, Moen; tussen Toorop en Mondriaan, de kunstenares Mies Elout-Drabbe 1875-1956, Vlissingen 2004.

In een kopie van het tentoonstellingsgebouwtje waarin de kunstenaars in Domburg exposeerden, bevindt zich tegenwoordig het Marie Tak van Poortvliet Museum.