Fort Berchem bij Retranchement

Het toch al zo interessante West Zeeuws-Vlaamse grensdorp Retranchement heeft er sinds 2011 een ‘attractie’ bij: Fort Berchem. Dit verdedigingswerk herrees uit de Zeeuwse klei als knappe reconstructie aan de hand van archeologisch onderzoek.

Voorganger Fort Terhofstede

Het fort dateert uit de laatste jaren van de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) en had dan ook een aantal voorgangers. De briljante Spaanse veldheer Alexander Farnese sloot bij de inname van Sluis in 1587 het Zwin ten noorden van de stad af met een schipbrug, die aan weerszijden beschermd werd door forten. Zo’n schipbrug had hem bij de verovering van Antwerpen in 1585 ook al goede diensten bewezen. Het al in 1584 op de rechteroever gestichte Fort Terhofstede, Berchems ‘eerste fase’, spoelde bij een stormvloed in 1597 bijna helemaal weg.

Retranchement en omgeving omstreeks 1645; nr. 4 is Fort Berchem (naar De Kruyf 2004).

Van wachthuis tot pesthospitaal

In 1604 bracht prins Maurits van Oranje Sluis en omgeving in Staatse handen; ongeveer op de plek van het weggespoelde fort kwam een vrij simpel wachthuis. De derde en laatste fase is die van het eigenlijke Fort Berchem: een bescheiden vierkante redoute met aarden wallen, omgeven door een gracht en voorzien van een wachtgebouw en logementen. Het werd omstreeks 1643 gebouwd, zo’n vijf jaar vóór de Vrede van Munster. In 1666 is het fort tijdens een laatste grote pestepidemie in de Nederlanden en elders ingericht als onderkomen voor zieke militairen uit het garnizoen in Retranchement. Omstreeks 1674 werd Fort Berchem alweer gesloopt.

Staatse actie op de Erfgoeddag in Retranchement, 24 september 2016 (foto H.M.D. Dekker).

Reconstructie

Bij het archeologisch onderzoek voor de reconstructie in 2011 zijn twee grachten gevonden. De buitenste omsloot een terrein van 67 bij 62 meter, de binnenste mat 54 bij 54 meter. Deze laatste had waarschijnlijk rond het eerdere wachthuis gelegen. Aan de zuidoostzijde van de oudste gracht zijn resten van een brug of beschoeiing aangetroffen. Midden op het binnenterrein bevonden zich restanten van een ronde bakstenen waterput, waarschijnlijk ook uit de periode van het wachthuis. Deze put is eveneens gereconstrueerd: een mooie plek voor mijmering over de ondanks zijn korte leven toch bewogen historie van Fort Berchem.

Fort Berchem (foto H.M.D. Dekker, 2016).

Literatuur

T. Dyselinck e.a. (red.), Gemeente Sluis. Retranchement (Fort Berchem) en Nieuwvliet (Marolleput). Archeologische begeleiding met Protocol Opgraven. BAAC rapport A-09.0358, ’s-Hertogenbosch 2012.
T. de Kruyf e.a., Atlas van historische vestingwerken in Nederland: Zeeland, Utrecht 2004.
Jan J.B. Kuipers, De Staats-Spaanse Linies: monumenten van conflict en cultuur, Vlissingen 2013.
J. Vandevelde en J. Claeys, Op zoek naar Fort Berchem en voorlopers. ADC ArcheoProjecten rapport 1532, Amersfoort 2009.