Watertorens langs het spoor

Het begrip ‘industriële archeologie’ is in Nederland alweer een beetje in onbruik gemaakt, we spreken nu liever van industrieel erfgoed. Niet dat we met dat erfgoed altijd zorgvuldig omgaan. Van de Zeeuwse spoorwegwatertorentjes is bijvoorbeeld alleen een ‘stomp’ over. Die is te vinden aan de Edisonweg in Vlissingen.

Spoorwegwatertorens zijn de oudste watertorens in ons land. Na 1840 verrezen ze langs de toen hypermoderne Nederlandse spoorwegen, om de stoomlocomotieven van water te voorzien. De oudste watertorens voor drinkwater dateren van enkele decennia later.

De Zeeuwse spoorweg vanuit Bergen op Zoom werd voltooid in de periode 1868 (Goes) tot 1873 (Vlissingen). Vóór 1 april 1873 kreeg Vlissingen zijn ‘watergebouw’. Het maakte deel uit van allerlei spoorgerelateerde objecten op het rangeerterrein bij station Vlissingen-Stad. Zoals een wachthuis en loodsen voor rijtuigen, locomotieven en goederen. Het station werd in 1940 verwoest door een neerstortend Duits vliegtuig.

Aanzicht en doorsnede van het Vlissingse watergebouw, 1872.

88 heipalen

De toren was tien meter hoog. Het bestek meldde dat de basis een regelmatige achtkant moest zijn, met een straal van vier meter. Het metselwerk werd uitgevoerd in ‘ondervoets hardgraauw in sterk bastaardtras’. Onder het maaiveld kwam een vier meter diepe kelder, gefundeerd op 88 heipalen van ‘meskant bezaagd dennenhout’. Het aldus rotsvast gefundeerde torentje deed toch maar twintig jaar dienst, omdat de hoofdspoorlijn werd verplaatst naar het nieuwe station aan de haven van Vlissingen. De watertoren is vervolgens als woning ingericht.

Net als het station raakte het watergebouw zwaar beschadigd in 1940. Bovenin vestigden de Duitsers nadien een mitrailleurnest. In de jaren vijftig is het torentje deels gesloopt bij de aanleg van de PZEM-centrale en een koelwaterkanaal. De resterende, door krakers bezette ‘stomp’ dreigde in 2009 alsnog gesloopt te worden, maar de gemeente Vlissingen schortte dit besluit tijdig op.

Restant van het watergebouw in Vlissingen (foto H.M.D. Dekker, januari 2021).

Goes en Kapelle

Ook Goes en Kapelle bezaten een spoorwegwatertoren. Die in Goes (aan de Van Hertumweg) is gebouwd in 1925 en gesloopt in 1986, nadat hij in 1962 was ingericht als woning voor een oud-stationschef.

In Kapelle stond de toren bij het station aan de Stationsstraat. Het water werd opgepompt uit de brede spoorberm. Het torentje is omstreeks 1930 gesloopt.

Het watertorentje bij het station van Kapelle (fotoansicht, vóór 1930).

Literatuur

A.F. Franken, Op stoom! Industrieel erfgoed in Zeeland (1850-1970). Cultuurhistorische Reeks Provincie Zeeland 13, Middelburg 2004.
Jan J.B. Kuipers, Sporen in de delta; watertorens langs het spoor, in: Provinciale Zeeuwse Courant, 20 januari 2021.
Watergebouw voormalig station Vlissingen-Stad op industrieelerfgoedzeeland.nl.