Tiendpalen

Vroeger was Walcheren verdeeld in 212 blokken. Over elk blok werden ‘tienden’ geïnd; een kerkelijke belasting in natura. De boeren droegen 10 procent van de opbrengst af aan de eigenaren van hun land. De grenzen van zo’n blok volgden vaak natuurlijke begrenzingen zoals een watergang, (kerken)pad of weggetjes. Maar in gebieden waar geen natuurlijke begrenzingen waren, werden de blokken gemarkeerd door hardstenen paaltjes, ook wel ‘Tiendpalen’ genoemd.

Tiendpaal Domburg (foto Wim Roose).

Wat is een tiende

Een tiende of tiendrecht is een vorm van belasting. Ook in de Bijbel wordt er gesproken over het afdragen van een tiende van de oogst. In Europa werd ten tijde van Pepijn III (714-768) deze belasting ingevoerd als een sociale belasting die gebruikt werd voor de armenzorg, onderhoud van kerkgebouwen en geestelijken. Gebruikelijk was dat van deze 10 procent bijdrage van de oogst, maar 1/3 naar de armen ging en de rest naar kerk en pastoor. We kennen diverse varianten van de tienden, zoals vleestienden, vlastienden, lammertienden et cetera. Na verloop van tijd werden tiendrecht en kerk gescheiden en konden tiendrechten verhandeld worden.

Affiche van de openbare verpachting van tienden in Vrouwenpolder (ZB, Beeldbank Zeeland).

Het kerkelijk tiendrecht verdween en/of tiendeplichtigen onttrokken zich hieraan. In Holland en Zeeland was een systeem van bloktienden ontstaan. Dit betekent dat de oppervlakte van een heerlijkheid in blokken was verdeeld, mede omdat Walcheren in tegenstelling tot bijvoorbeeld Zuid-Beveland veel minder dijken (natuurlijke grenzen) had. Gebruikelijk was dat op het moment dat de gewassen geoogst waren de landbouwer een “wete” deed bij de tiendgerechtigde om te komen “vertienden”. “De wete doen” is een Walcherse uitdrukking om iemand iets mede te delen. De heffer moest de vruchten zelf binnen 24 uur komen halen om ze verder te verwerken. Uiteindelijk is het tiendrecht in 1907 middels de Tiendwet afgeschaft.

Tiendpaal Oostkapelle Swanenburgh.

Van vinden tot plaatsen

De inzet van een groep betrokken vrijwilligers maakt de geschiedenis van het landschap zichtbaarder. Ze zoeken en vinden tiendpalen en andere oude grenspalen in het landschap en geven dat door aan de Stichting Landschapsbeheer Zeeland. De stenen blijken soms wel 200 kilo te zijn. Als zo’n element goed wordt bekeken en zorgvuldig wordt schoongemaakt, verschijnen er tekens en letters als markeringen op de paal. Zo kunnen ze de paal herkennen en bepalen waar de paal heeft gestaan. Vaak zijn de oude palen beschadigd door allerlei werkzaamheden in het verleden. Als het lukt, wordt de tiendpaal of grenspaal op of dichtbij de oorspronkelijke plaats gezet. Bekendheid over tiendpalen maakt het makkelijker om deze te beschermen. Juist mensen die meer van deze historische palen weten te vinden kunnen dit aan ons doorgeven. We zouden datgene wat we aan historische monumenten hebben, moeten koesteren.

De soms loodzware grenspalen krijgen na te zijn opgegraven een nieuwe plek in het landschap.

Tiendpaal ‘102 zt 5’

Deze paal markeerde het blok ‘102’. Dit blok lag tussen de Roosjesweg aan de oostzijde, de Betjesweg (nu Brouwersweg) aan de westzijde en aan de zuidzijde de Bergweg. Ruwweg: het gebied ten zuidwesten van deze plek. Zie kaartje hiernaast. De letters ‘zt’ verwijzen naar Zeeuwse Tiende, het laatste cijfer is het volgnummer van de paal. Nadat in 1907 de Tiendwet werd afgeschaft zijn veel palen verdwenen. In 2014 is deze paal weer teruggezet in de buurt van de originele standplaats.

Tiendblok ‘102’ gemarkeerd op een kaart van Walcheren omstreeks 1720 (Zeeuws Archief, collectie Kaarten Zeeland, Nieuwe kaart van Walcheren, uitgave wed. Ottens en Zoone).

Aanduiding eigenaar

Ieder blok had een nummer en een eigen naam. Vermoedelijk zijn de blokken genoemd zoals de bewoners ze in de volksmond noemden. De veldnaam van blok 102 “Pastoors grote tiende 1ste hoek” geeft aan wie de grondeigenaar was. De aanduiding “daar waar de molen van Domburg staat” is de in de volksmond gebruikelijke aanduiding. We komen veldnamen tegen als Lange Rek (een lange smal blok), Den Kleijnen Pastoor, Nonnen Boogaard of Het Omme Loopje.

Historische monumenten massaal verdwenen

Op elk blok stonden palen om aan te geven welk blok het was. In iedere paal was het nummer van het blok gehakt gevolgd door de letters Z-T. Dit kan een afkorting zijn van Zeeuwse Tienden. Hieronder stond dan het nummer van de hoek. Door het vervallen van het tiendrecht hadden de palen geen functie meer en werden ze daarom massaal weggehaald. Vele zijn gebruikt als schamppaal bij boerenschuren. Door de inundatie en de ruilverkavelingen is niet alleen de tuin van Zeeland, maar zijn ook veel tiendpalen “verdwenen”.

Tiendpaal met bovenaan de aanduiding van het blok, daaronder de vermoedelijke afkorting voor Zeeuwse Tienden en daaronder de aanduiding van de hoek.

Aantallen tiendpalen op Walcheren

Van een twintigtal palen zijn de GPS-coördinaten bepaald, maar volgens bronnen moet er nog meer zijn. In het door de Heemkundige Kring Walcheren uitgegeven kwartaalblad De Wete  gaat men uit van zeker een veertigtal stenen die nog zouden moeten bestaan. Veel van de gevonden tiendpalen zijn echter beschadigd en moeten als verloren beschouwd worden. Walcheren is in 212 tiendeblokken ingedeeld, als we uitgaan van minimaal vier stenen per blok mogen we aannemen dat er veel verdwenen is.

Tiendpaal 102 ZT 5 wordt dichtbij zijn oorspronkelijke plek in Domburg herplaatst (foto Maurice Kindt).

Literatuur

F.A. Broeksma, Tiendenpalen (reactie), in: De Wete 1989, nr. 2, 7.
F.A. Broeksma, Tienden en tiendpalen, in: De Wete 1989, nr. 4, 20-25.
F.A. Broeksma, Tienden en tiendpalen, in: De Wete 1990, nr. 1, 18-22.
L.M. Hollestelle, Klein Zeeduin en een tiendpaal, in: De Wete 2003, nr. 3, 47-49.