‘Pielstaertolie’ was overal goed voor

door Jan J.B. Kuipers

Zelfs bij Jumelet in Bruinisse, de laatste winkel die het verkocht, was geen pielstaertolie (pijlstaartolie) meer te verkrijgen. Daarmee eindigde aan het begin van de eenentwintigste eeuw tijdelijk de loopbaan van een opmerkelijk Zeeuws huismiddeltje. Dit werd uitwendig én inwendig gebruikt tegen allerlei kwalen: van ‘kromme benen’ (Engelse ziekte) tot verkoudheid.

Leverolie

Het gaat bij pielstaertolie om de leverolie van de gewone pijlstaartrog (dasyatis pastinaca). We vinden deze kraakbeenvis in de zuidelijke Noordzee, de oostelijke Atlantische Oceaan en in de Middellandse Zee. Gewone pijlstaartroggen worden 1,40 m tot maximaal 2 meter lang. Ze bevinden zich op een diepte van 5 tot 200 meter, waar ze zich in leven houden met een menu van schaal- en weekdieren en bodemvissen. Pijlstaartroggen bezitten twee sterke stekels, op eenderde van de staart, die tot 13 centimeter lang kunnen worden en in verbinding staan met gifklieren. In de Noordzee komen zo’n 10 verschillende soorten roggen voor. Er zijn grote verschuivingen opgetreden in het voorkomen van deze vissen in onze getijdenwateren en op de Noordzee. De pijlstaartrog werd vroeger veel gevangen in de Waddenzee, de Deltawateren en het kustwater, maar is daar nu veel zeldzamer.

Gewone pijlstaartrog (Wikimedia Commons).

Gewone pijlstaartrog (Wikimedia Commons).

Volksgeneesmiddelen

Pijlstaartolie was eeuwenlang een beproefd huismiddel tegen allerlei kwalen: van ‘kromme benen’ (rachitis of Engelse ziekte) tot verkoudheid. Als je je na een ongelukkige val insmeerde met de pijlstaartolie, verdween de pijn snel.  Het goedje werd alleen in Zeeland en enkele Vlaamse kustplaatsen bereid. Sinds ongeveer de jaren zeventig van de twintigste eeuw werd de ‘pielstaertolie’ min of meer onderdeel van de Zeeuwse folklore. Dat het spul voordien een algemeen geaccepteerd huismiddel was, blijkt uit een volkskundige enquête, die de Middelburgse arts en oudheidkundige J.C. de Man (1818-1909) hield in 1859/60. Daarin vroeg hij wel aandacht voor exotische volksgeneesmiddelen als het ‘poeder van sympathie’ (kopersulfaat) en mollenpootjes. Maar de pijlstaartolie schitterde door afwezigheid.

Bereiding

De bereiding van pijlstaartolie is eenvoudig, maar voldoet niet bepaald aan onze hedendaagse eisen van hygiëne. De lever van een pijlstaartrog ging in een weckfles. Deze werd vervolgens in de zon gezet, om een rottingsproces op gang te brengen, totdat alleen olie en drab resteerde. Men zeefde vervolgens de drab eruit en ziedaar: pijlstaartolie!

Flesje pijlstaartolie uit Bruinisse.

Flesje pijlstaartolie uit Bruinisse.

Vervagende roem

Huisarts Van der Moer uit Arnemuiden meldde aan het begin van de jaren tachtig van de twintigste eeuw dat de roem van de ‘pielstaertolie’ sterk aan het vervagen was. Arnemuidse jongeren kenden, aldus Van der Moer, de pijlstaartolie omstreeks 1980 waarschijnlijk niet meer. Tegen het gebruik van het middel had hij overigens geen bezwaar. ‘Ik vond het best, want baat het niet, schaden zou het ook niet doen. Het is eigenlijk een onschuldig goedje, het smaakt alleen vreselijk.’ Van der Moer herinnerde zich dat de olie ook vroeger voornamelijk door ouderen was gebruikt. Toen in Arnemuiden nog veel tbc voorkwam werd de pijlstaartolie lepelsgewijs ingenomen, net als ‘echte’ levertraan.

Traditioneel vissersechtpaar, Bruinisse (Brusea, foto H.M.D. Dekker).

Traditioneel vissersechtpaar, Bruinisse (Brusea, foto H.M.D. Dekker).

‘Het ligt aan het seizoen’

Een kwart eeuw later ging pijlstaartolie nog steeds over de toonbank bij bakkerij/slijterij (annex drogisterij) Jumelet aan de Kerkstraat in Bruinisse. Een woordvoerster zei toen: ‘Onze klanten voor het spul zijn meestal ouderen, maar lang niet alleen. Ook jongeren kopen het, als ze last hebben van de spieren en gewrichten.’ Of het om een grote of kleine groep afnemers ging kon of wilde ze niet zeggen. ‘Het ligt aan het seizoen,’ vertelde ze. ‘In het najaar en de winter is er meer afzet dan in de zomer. In wintertijd hebben de meer mensen vaker last van hun spieren of gewrichten.’ Nadien is de verkoop ook bij Jumelet gestaakt.

Opnieuw op de markt

Voor de liefhebbers van het Zeeuwse ‘wondermiddel’ kwam er omstreeks 2013 goed nieuws: pijlstaartolie is sindsdien weer te koop in reformwinkels en op het internet. Er is wel een verschil met de oude, vertrouwde olie: de hedendaagse ‘pijlstaartrog-olie’ komt van roggen in de Caribische wateren.

Literatuur

Jan J.B. Kuipers, Pijlstaartolie goed voor spieren en gewrichten; Zeeuws huismiddeltje contra modieuze visolie, in: Traditie 13 (2007) 1, 30-33.