Een wonderbaarlijke steen in Middelburg

Aan kometen zijn sinds de oudste tijden voorspellende eigenschappen toegeschreven. Zo ook in de barre jaren van 1315-1317. Een wonderbaarlijke ‘steen’ die uiteindelijk in Middelburg terechtkwam, stond in verband met de komeet die toen is waargenomen.

Nat begin van kleine IJstijd

De jaren 1315-1317 waren in Noordwest- en Midden-Europa kletsnat. Het regende vooral in de lente vrijwel onafgebroken, de oogsten mislukten en hongersnood heerste. Sommige klimaathistorici laten in deze jaren de ‘kleine IJstijd’ beginnen, een periode die pas omstreeks het midden van de negentiende eeuw afliep, toen veel gletsjers hun grootste omvang hadden bereikt. Anderen menen dat het begin van deze koudeperiode pas omstreeks 1430 viel. De temperatuur gedurende de kleine IJstijd lag in West-Europa gemiddeld één tot twee graden onder de waarden tussen ongeveer 1850 en 1960, waarna een nieuwe opwarming inzette.

Komeet kondigt ‘pest’ aan

De hongersnood van 1315/1316 ging in onze streken gepaard met een besmettelijke epidemie, die later gemakshalve is geïdentificeerd met de pest, hoewel die ziekte Europa pas in 1347/1348 bereikte. Volgens geleerden en de kroniekschrijvers kondigde een komeet de bittere jaren aan. Hij werd aan de noordelijke hemel gezien vanaf ongeveer 21 december 1315 tot de eerste helft van maart 1316. Het verschijnsel werd niet alleen in Europa, maar ook in China waargenomen.

Van brood tot steen

In het jaar 1316 veranderde volgens de overlevering in Leiden een stuk gerstebrood in een steen, als ‘openbaring’ van deze grote komeet: “In desen tijdt veranderde binnen Leyden een stuck ghersten broodts in eenen harden steen, dewelcke die ghedaente heeft van den broode, die men noch voor ooghen sien mach in Sinte Peeters Kercke aldaer.” Het voorwerp werd in een kastje aan de noordzijde van de Sint-Pieterskerk bewaard, waar iedereen het kon aanschouwen. Andere berichten meldden dat menselijke ogen het niet mochten zien (vandaar het kastje?). Later zou de steen naar Middelburg zijn overgebracht. In Leiden was het object nog bekeken door de geleerde humanist Hadrianus Junius (Hoorn, 1511 – Arnemuiden, 1575). Het lag toen nog altijd in zijn kistje, “met ysere tralien sterck gemaeckt zynde“.

De humanistische geleerde Hadrianus Junius zou de wondersteen nog in Leiden hebben gezien. Gravure door Theodor de Bry (voor 1598).

Straf voor leugen

Aan het tot steen geworden stuk brood en de hongersnood was ook een moraliserend volksverhaal verbonden, waaraan de komeet niet te pas kwam. In 1315/1316 leefde in de Leiden een arme vrouw die net als vele stadgenoten honger leed. Zij ging naar haar zuster, die veel rijker was, en vroeg haar om een stuk brood. Maar deze loog dat zij zelf ook geen brood meer in huis had. “Als er ergens brood in huis is, dan moge God het in steen veranderen”, zei ze. En dit gebeurde ook: al het brood in haar huis werd harde steen. Het naar Middelburg gevoerde exemplaar was een van die wonderbroden. Waarschijnlijk was de vondst van een steen in de vorm van een brood de aanleiding tot dergelijke overleveringen, waarvan er ook één uit Gouda stamt.

Het gasthuis in Middelburg met kerk; tweede helft zeventiende eeuw (Zeeuws Archief, Zelandia Illustrata).

Gasthuis Middelburg

In Middelburg werd de miraculeuze steen naar verluidt ondergebracht in het Sint-Barbara-gasthuis aan de Nieuwstraat en Lange Delft. Het was gesticht in 1308 en bood onderdak en verzorging aan zieken, armen, passanten, wezen, daklozen en proveniers (betalende kostgangers). In 1866 werd een nieuw gasthuis geopend aan het Noordpoortplein; van het tot steen geworden brood was toen waarschijnlijk al geen spoor meer te bekennen. De bij het oude complex behorende Sint-Barbarakapel bleef behouden; deze is nu als Gasthuiskerk in gebruik bij de christelijk-gereformeerde kerk.

Deurpartij van de huidige Gasthuiskerk (foto H.M.D. Dekker).

Literatuur

Katrien Coenen, In de ban van kometen: de boodschappers van God en/of de voorbode van rampen en de dood?
Jan J.B. Kuipers, Nederland in de middeleeuwen; de canon van ons middeleeuws verleden, Zutphen 2011, 148-150.
Nederlandse Volksverhalenbank: De stenen broden.
Nederlandse Volksverhalenbank: Wonderlijke teekenen.
J.R.W. en M. Sinninghe, Zeeuwsch sagenboek, Zutphen 1933, 271.

Informatiebordje aan de Gasthuiskerk (foto H.M.D. Dekker).