De Madonna van Westdorpe

In de zestiger jaren werd door de heer J. Thomas aan de Axelsestraat in de Autrichepolder, ten noordoosten van het huidige Westdorpe, een vrijwel compleet terracotta Mariabeeld met een hoogte van 33 cm opgegraven. Het bevond zich te midden van zware fundamenten en omgevallen muren van een groot huis, dat mogelijk bij de springvloeden van 1440/1480 ten onder was gegaan. In de omgevallen voorgevel zat een nis waarin het beeldje zich bevond.

De Madonna van Westdorpe (Museum Oud Westdorpe). Datering: vijftiende eeuw. Hoogte: 33 cm. Vindplaats: Axelsestraat, Autrichepolder, ten noordoosten van Westdorpe.

De gekroonde Maria draagt Jezus op de rechterarm. In het voetstuk zijn nissen aangebracht met de borstbeelden van Christus als priester, als koning en als profeet. De nissen aan de achterzijde zijn leeg. De onderzijde van het holle beeld is voorzien van een luchtgat om tijdens het bakken de warme lucht af te voeren zodat het niet uit elkaar zou spatten.

Het Madonnabeeld is vervaardigd in twee mallen, één is gebruikt voor de voorzijde en één voor de achterzijde. Aan de binnenkant van het beeld zijn de vingerafdrukken van de maker die de klei in de mal gedrukt heeft nog zichtbaar.

Een vijftiende-eeuws pijpaarden heiligenbeeld uit Utrecht met aan weerszijden de mallen waarmee het gemaakt werd.

Middeleeuwse spiritualiteit

Dergelijke heiligenbeelden speelden vanaf de dertiende eeuw een steeds belangrijkere rol in het leven van de middeleeuwers. Door middel van dominicaner en franciscaner monniken, die veel invloed hadden op de gewone burgers (omdat zij vaak hun kloosters vestigden in steden), kwam een ontwikkeling op gang van een meer individuele geloofsbeleving. De Bijbel werd toegankelijker voor het volk omdat deze vertaald werd in de volkstaal. Ook het bidden was niet meer alleen voorbehouden aan priesters en monniken. Het heiligenbeeld werd daarom een steeds groter hulpmiddel voor persoonlijke devotie. Waar vóór deze ontwikkeling alleen beelden in kerken en kloosters opgesteld stonden, wilden de leken nu zelf thuis beeldjes hebben om voor te bidden, te mediteren, zich beter in te leven en een voorstelling te maken van de Bijbelse verhalen.

Heiligenbakkers

Als gevolg van een toenemende vraag naar heiligenbeelden ontstond in de vijftiende eeuw in verschillende steden een grote productie van heiligenbeeldjes. Vooral in Utrecht kwam een enorme massaproductie op gang. De beeldjes werden vaak gemaakt van een witte klei, ook wel pijpaarde genoemd (naar de Goudse tabakspijpjes, die uit dezelfde kleisoort gemaakt zijn). De witte klei werd gebruikt omdat dit zeer geschikt is om te beschilderen. Uit archeologische opgravingen zijn een aantal beelden bekend waarbij nog restanten van beschilderingen bewaard gebleven waren. Door het gebruik van mallen waren pijpaarden beeldjes eenvoudig en in grote hoeveelheden te produceren. De ambachtslieden die zich met de productie van heiligenbeelden bezighielden, werden ‘heiligenbakkers’ of ‘beeldendrukkers’ genoemd. In Antwerpen werd in die tijd ook de benaming ‘Jezusbakker’ gebruikt.

Terracotta

De Madonna van Westdorpe is niet gemaakt van pijpaarde maar bestaat uit terracotta. Dit is meestal een lokale roodbruine klei die gebruikt werd door pottenbakkers om roodbakkend aardewerk te produceren. Terracotta was een goedkopere kleisoort dan pijpaarde. De Westdorpse Madonna is waarschijnlijk door een lokale pottenbakker gemaakt als bijproduct en samen met de potten in één oven gebakken. Afgaande op de stijl is het beeld in de vijftiende eeuw te dateren.

De Madonna van Westdorpe (midden) met fragmenten van hetzelfde type beeld, gevonden in Valkenisse (links) en het Verdronken land van Zuid-Beveland (rechts).

Vergelijkbare vondsten

In het verdronken land van Zuid-Beveland is een terracotta fragment gevonden dat identiek is aan de Madonna van Westdorpe. De plooival van het kleed komt overeen, evenals de borstbeelden in de nissen van de sokkel. Ook in de verdronken dorpen Hannekenswerve en  Valkenisse zijn fragmenten van dit type Mariabeeld gevonden.

De door J. Thomas gevonden Madonna is het pronkstuk uit de collectie van het Museum Oud Westdorpe. Het komt niet vaak voor dat een heiligenbeeld in zo een complete staat teruggevonden wordt. De Madonna is naast diverse andere vondsten uit het verdronken herenhuis te bewonderen in dit museum.

Literatuur

A.C. van den Dorpel, Middeleeuwse pijpaarden en terracotta heiligenbeeldjes in Zeeland; een analyse van de middeleeuwse religieuze beleving in Zeeland in functie van heiligenbeeldjes, masterscriptie Universiteit Gent, 2013.
M. Leeflang en K. van Schooten, Middeleeuwse beelden uit Utrecht 1430-1530, Antwerpen 2012.
H. van Os, Gebed in schoonheid; schatten van privé-devotie in Europa 1300-1500, Amsterdam 1994.
S. Ostkamp, Productie en gebruik van pijpaarden en terracotta devotionalia in de Nederlanden (ca. 1350-ca. 1550); het ambacht van de heylichenbacker voor Judocus Vredis, een archeologisch verslag, in: Judocus Vredis, kunst uit de stilte, Deventer/Munster 2001, 188-256.