Pieter Paulus, president van de Nationale Vergadering

De in Axel geboren Pieter Paulus was de grondlegger van de democratie in Nederland. Hij werd in 1796 de eerste voorzitter van de Nationale Vergadering. Dat was de eerste moderne volksvertegenwoordiging van ons land. Paulus was maar zestien dagen voorzitter. Hij bezweek aan een kou die hij na zijn installatie had opgelopen.

De Bataafse Revolutie had in januari 1795 een einde gemaakt aan het oude politieke bestel van de Republiek. Maar de gewesten waren het niet eens over de vraag hoe het verder moest. Er moest een nieuwe grondwet komen. Kiesgerechtigden uit de 126 kiesdistricten die Nederland toen telde, zonden elk een vertegenwoordiger naar Den Haag om in de Eerste Nationale Vergadering zitting te nemen. Overigens mocht niet iedereen stemmen. Dat mochten alleen mannen die een aanzienlijk bedrag aan belasting betaalden. De in Den Haag verzamelde afgevaardigden uit het land kozen Pieter Paulus tot hun voorzitter.

Pieter Paulus, portret door Charles Howard Hodges, 1796 (Rijksmuseum Amsterdam).

Zijn wieg stond in Axel

Paulus was in Axel geboren op 9 april 1753. Zijn vader Josias was in Axel schepen en burgemeester. Ook zijn grootvader had er in het stadsbestuur gezeten. Josias Paulus was in 1751 eigenaar geworden van een woonhuis met erf en een ‘goed royeerende bierbrouwerij aan het noordeinde van het Molenkwartier’. Het pand op de Markt waarvan lang werd gedacht dat dat het geboortehuis van Pieter Paulus was, werd pas in 1769 door Josias aangekocht. We mogen dus aannemen dat Pieter Paulus ter wereld is gekomen in het huis bij de brouwerij in de Molenstraat.

Plattegrond van Axel in 1739 (Zeeuws Archief, Historisch Informatiepunt Terneuzen).

Detail van de plattegrond van Axel in 1739 (Zeeuws Archief, Historisch Informatiepunt Terneuzen). De brouwerij van Paulus’ vader is rood omcirkeld.

Pieter ging op twaalfjarige leeftijd naar een kostschool in ‘s-Hertogenbosch. Twee jaar later kwam hij naar Vlissingen om les te nemen op de Latijnse school aldaar. In Leiden voltooide hij een rechtenstudie. Daarna werd hij advocaat in Den Haag, later in Rotterdam. In Zeeland woonde hij dus alleen tijdens zijn jeugd. Overigens schreef hij in 1775 nog een pleidooi voor de stichting van een universiteit in Zeeland.

Nieuwe ideeën over politiek

Voordat hij voorzitter van de Nationale Vergadering werd, had Paulus een carrière als jurist en bestuurder achter de rug. Hij stond bekend als een tegenstander van het politieke stelsel zoals dat in de Republiek in de achttiende eeuw bestond. Hij verzette zich vooral tegen de stadhouder. Overigens had hij, toen hij negentien jaar oud was, nog een boekje geschreven waarin hij dat systeem juist verdedigde. Later stelde hij zijn ideeën bij en werd hij een belangrijk voorvechter van een moderne staat met een volksvertegenwoordiging. Hij mengde zich in het internationale debat over de Franse Revolutie. Zijn ideeën gingen in de richting van een democratische eenheidsstaat met een sterk centraal bestuur. Dat was in het politieke denken in Nederland toen iets nieuws.

Bataafse Republiek

Toen de Franse troepen begin 1795 de Republiek binnenvielen, ontstond de mogelijkheid om die ideeën te verwezenlijken. In het kielzog van de Fransen vestigden Nederlandse (ze noemden zich Bataafse) revolutionairen nieuwe besturen in de gewesten, steden en dorpen. Paulus nam zitting in het ‘provisioneel’ bestuur van Rotterdam en van het gewest Holland. Ook onderhandelde hij met de Fransen over vrede. Op 16 mei 1795 sloten Frankrijk en de Bataafse Republiek een vredesakkoord. Daarbij werd onder meer het huidige Zeeuws-Vlaanderen aan Frankrijk afgestaan.

Model voor de vlag van de Bataafse marine. De vrijheidshoed was een van de symbolen van de Bataafse Republiek. Tekening door Dirk Langendijk, 1796 (Rijksmuseum Amsterdam).

Paulus stond bekend als een intelligente politicus. Hij was een gematigd hervormer. Volgens velen moest hij in staat zijn om de politieke tegenstellingen in de jonge Bataafse Republiek te overbruggen en eenheid in het land te brengen. Daarom werd hij bijna unaniem tot voorzitter van de Eerste Nationale Vergadering gekozen. In zijn toespraak liet Paulus blijken hoe belangrijk hij de politieke veranderingen vond: ‘Wy hebben dan in den tyd van nauwlyks iets meer, dan een rond jaar, het in deezen verder mogen brengen, dan te voren in veel meer dan twee honderd jaren is kunnen worden daargesteld.’

De Eerste Nationale Vergadering in Den Haag. Rechts op de verhoging zit voorzitter Pieter Paulus. De vergadering werd gehouden in het gebouw van de latere Tweede Kamer (de oude zaal met de groene bankjes). Gravure, Reinier Vinkeles, 1796 (Rijksmuseum Amsterdam).

Longontsteking

Na afloop van de eerste zitting liep Paulus in een feestelijke optocht mee door Den Haag. Hij had een driekleurige sjerp om en droeg geen hoed. Naar verluid vatte hij daardoor een kou. Enkele dagen later liep hij daarover heen nog een longontsteking op. In de tussentijd was hij door andere bestuurders ook nog eens in diskrediet gebracht, maar een onderzoekscommissie zuiverde zijn naam. De longontsteking overleefde hij echter niet. Na zestien dagen voorzitter van de Nationale Vergadering te zijn geweest, overleed hij op 17 maart 1796. Hij werd in Scheveningen plechtig begraven.

Literatuur

E.J. Vles, Pieter Paulus (1753-1796), patriot en staatsman, Amsterdam 2004.
Mr. P. Paulus, op www.parlement.com.