Gevelstenen

In de gevels van stenen huizen werden vaak ‘tekenen van onderscheid’ aangebracht, zoals gevelstenen. Vaak zijn deze ornamenten van hardsteen vervaardigd en in de voorgevel ingemetseld. Van de zestiende tot ver in de achttiende eeuw vervulden ze een nuttige functie. Ze dienden als herkenningspunten.

Gevelsteen aan het pand Dam 71 in Middelburg (Erfgoed Zeeland).

Heiligen

Middeleeuwse gevels onderscheiden zich vooral van elkaar door hun ornamentiek. Een mooi voorbeeld van een – heel zeldzame – laatmiddeleeuwse houten gevel is het huis Sint Pieter in Middelburg (van circa 1450). Het is slechts een loze gevel, die in 1888 van de Lange Delft werd overgebracht naar een zijmuur van het toenmalige museum in de Wagenaarstraat. De Heilige Petrus, naar wie het huis was genoemd, is als beeldje in de voorgevel aangebracht. Dergelijke afbeeldingen van heiligen komen in Zeeland op diverse huizen en boerderijen voor, met name in Zeeuws-Vlaanderen.

Houten beeldje van Petrus in de gevel van het huis Sint Pieter in Middelburg.

Verstening

In de periode tussen ongeveer 1450 en 1650 voltrok zich in de Nederlandse steden een ‘versteningsproces’. De meeste houten huizen verdwenen uit het straatbeeld. De stadsbestuurders bepaalden dat houten huizen niet meer gebouwd mochten worden vanwege het gevaar van brand. In de volgepakte middeleeuwse steden met hun smalle straten brak namelijk heel gemakkelijk brand uit. Vrijwel alle Zeeuwse steden kenden grote stadsbranden (bijvoorbeeld Zierikzee in 1414, Middelburg in 1492 en Goes in 1554).

Gevelsteen met jaartal, Nieuwstraat, Middelburg.

Vorm en afbeelding

Aanvankelijk waren de gevelstenen vierkant van vorm, maar sinds de zeventiende eeuw ging men ook meer rechthoekige stenen maken. Ze werden bovendien meer en meer versierd en soms van uitgebreide opschriften voorzien. Er zijn heel wat varianten te onderscheiden. De huisnaam is er bijvoorbeeld in verbeeld of het beroep van de eigenaar. Gevelstenen met heraldische wapens, voorwerpen en dieren komen ook voor.

Bijbels

Tevens zijn er gevelstenen met Bijbelse voorstellingen en opschriften. Zoals bijvoorbeeld de steen in het huis Rijfelstraat 1 te Goes, met het opschrift: ‘Dit hvis is God bekvaem, in de basteiae is sin naem’. Daaronder bevindt zich een gehelmde figuur in Romeins uniform met een pijl en boog in de handen. Vermoedelijk moeten we hierin Sint Sebastiaan zien, de schutspatroon van de handboogschutters.

Gevelsteen Rijfelstraat 1 in Goes.

Van oud tot modern

In Middelburg zijn in 1980 alle gevelstenen geïnventariseerd. Er blijken zich in de binnenstad meer dan tweehonderd stenen te bevinden. Hieronder bevinden zich hele oude, met fraaie teksten (zoals in het pand Schuitvlotstraat 7).

Gevelsteen van het huis aan de Schuitvlotstraat 7 in Middelburg (ZB, Beeldbank Zeeland).

Prentenboek

Sommige gevels laten zich lezen als een prentenboek. Wat te denken van het huis Dam 71 te Middelburg? Deze gevel toont de wapens van Zeeland en Vlissingen (waar de eigenaar vandaan kwam). Op de fraai versierde gevelsteen staat een haan afgebeeld met de huisnaam ‘In den Yngelsche krayer’. Nu is een kraaier niet alleen een haan, maar ook een scheepstype waarmee in de zeventiende eeuw op de Oostzee gevaren werd. Een latere eigenaar voegde daar nog drie gevelstenen aan toe met de inscriptie ‘met christo ryck in als 1638’. Dus ‘met Christus rijk in alles’, waarin tevens de familienaam Ryckhals verborgen zit. De schilder Francois Ryckhals bewoonde dit huis in de zeventiende eeuw.

De gevel van Dam 71 in Middelburg laat zich lezen als een prentenboek (Erfgoed Zeeland).

Bijzonder

Er zijn in Zeeland, voor wie goed kijkt, nog heel wat bijzondere gevelstenen terug te vinden. Bijvoorbeeld in Zierikzee de afbeelding in reliëf van gereedschappen voor een wijnkoper in het pand Havenplein 24. In de achttiende eeuw woonde daar een koopman in wijn. Of de mooi gedecoreerde gevel van het pand Havenpark 2, eveneens in Zierikzee. Hierop is een witte zwaan zwemmend tussen riet en lisdodden afgebeeld. Het huis heet dan ook In de witte swaen.

Gevelsteen huis ‘In de witte swaen’ in Zierikzee (ZB, Beeldbank Zeeland, foto W. van Heemskerck Düker).

Herinnering

Soms zijn de originele panden verdwenen, maar houdt een bewaard gebleven gevelsteen de herinnering daaraan levend. Dat is bijvoorbeeld het geval in Vlissingen, waar een weeshuis stond op de hoek van de huidige Coosje Buskenstraat en Badhuisstraat. In 1795 kreeg dit gebouw de bestemming van kazerne en in 1884 werd het afgebroken. In het na 1884 opgetrokken pand herinnert een rijk versierde gevelsteen uit 1661, met de Vlissingse fles (uit het stadswapen) en de wapenschilden van negen bestuurders, aan de situatie van vóór 1795.

Gedenksteen in gevel Sint-Janstraat 9, Middelburg. De tekst herinnert aan het begin van de wederopbouw van Middelburg na mei 1940.

Wooldhuis

Gevelstenen bevinden zich niet alleen in oude panden, zoals hiervoor al is gebleken. Het Wooldhuis, dat de afsluiting van de bebouwing van Boulevard Evertsen in Vlissingen vormt, heeft een bijzondere gevelsteen uit 1931. Afgebeeld zijn de naam van het huis, bomen (‘woold’- wood), golven en een tekst die vermeldt dat H. van Woelderen op 20 augustus 1931 de eerste steen legde.

Gevelsteen van Het Wooldhuis in Vlissingen (ZB, Beeldbank Zeeland, foto W. Helm).

Gedenk te sterven

Niet alleen wereldlijke gebouwen zijn voorzien van ornamenten. Kerken kennen eveneens nogal wat uitwendige versierselen. Een voorbeeld hiervan is de Oostkerk in Middelburg. Guirlandes van bloemen en vruchten, maar ook van botten en doodshoofden, verlevendigen het gevelbeeld. Boven de rijk versierde ingangspartij van de Oostkerk is een geraamte afgebeeld. Als een soort waarschuwing: gedenk te sterven, iedereen is sterfelijk.

Detail van de ingangspartij (boven hoofdingang) van de Oostkerk in Middelburg (2010).

Rebus

Het zeventiende-eeuwse kerkje van Sint Philipsland heeft zelfs een hele rebus boven de ingang. Behalve het jaartal 1668 lezen we: HT. Dit is de afkorting van ‘Hoc Templum’, dat wil zeggen ‘dit is de kerk’. Daaronder vinden we twee gekruiste botten en een doodshoofd. Dit is duidelijk – net als bij de Middelburgse Oostkerk -, een zogenoemd ‘memento mori’: gedenk te sterven. Links staan de initialen WB met een balletje erboven, wat herinnert aan Willem Bal uit Bruinisse, een van de aannemers van de kerk. Tenslotte staan aan de rechterzijde de letters IL en een huismerk. Dit zijn vermoedelijk de initialen van een andere aannemer.

‘Rebus’ in de ingangspartij van de hervormde kerk in Sint-Philipsland (ZB, Beeldbank Zeeland, foto W. Helm).