François Rijckhals en de bloei van de kunst

In Zeeland woonden en werkten aan het begin van de zeventiende eeuw veel kunstenaars. Een van hen was de in Middelburg geboren fijnschilder François Rijckhals. Ook andere bekende schilders als Adriaen van de Venne en de dichter Jacob Cats maakten toen naam. Eerder – aan het begin van de zestiende eeuw – woonde de bekende schilder Jan Gossaert in Middelburg. Al met al was Zeeland in die tijd een vermaard centrum van cultuur en kunst.

Vroeger kunstleven

Eerder dan Rijckhals en Van de Venne maakte Jan Gossaert (1478-1532) naam met werk in Zeeland. Hij werkte onder andere aan de decoratie van het kasteel Souburg. In de vijftiende en zestiende eeuw werden ook belangrijke bouwwerken voltooid, zoals het Middelburgse stadhuis, het Belfort van Sluis, het stadhuis van Veere en de Sint-Lievensmonstertoren in Zierikzee.

Jacob hoedt de kudde van Laban, olieverfschilderij door François Rijckhals, 1642 (Zeeuws Museum, aangekocht met steun van Vereniging Rembrandt).

Tot omstreeks 1550 sloot Zeeland wat betreft architectuur, beeldhouwwerk en schilderkunst aan bij de ontwikkelingen in Brabant en Vlaanderen. De afstanden tussen Zeeland en de Vlaamse en Brabantse steden waren kort, de handelsbetrekkingen nauw. En tientallen Antwerpse en Vlaamse grootgrondbezitters hadden lokaal veel invloed.

Bloei van de kunsten

De economische bloei van Middelburg vanaf het eind van de zestiende eeuw trok veel schilders, beeldhouwers, zilversmeden, tapijtwevers en andere ambachtslieden aan. In de stroom immigranten die na de val van Antwerpen in 1585 naar Middelburg kwamen, bevond zich een groot aantal kunstenaars. Sommige trokken na enkele jaren verder naar Holland. Toen in de zeventiende eeuw de politieke en economische banden met Holland nauwer werden, maakten ook kunstenaars en ambachtslieden uit het noorden werk voor Zeeuwse opdrachtgevers. Ze hielpen bij de aankleding van openbare gebouwen. Die werden verfraaid, zodat ze tot eer konden strekken van de steden en het gewest.

Stilleven met bloemen in een Wan-li vaas, olieverfschilderij door Ambrosius Bosschaert, 1619 (Rijksmuseum Amsterdam).

Middelburg groeide uit tot een voornaam centrum van kunst en cultuur. Vooral in het eerste kwart van de zeventiende eeuw kwam het cultureel leven hier tot grote bloei. De fijnschilders in Middelburg werden beïnvloed door schilders die nog steeds in Antwerpen woonden. Ambrosius Bosschaert en Balthasar van der Ast verwierven faam met stillevens vol exotische bloemen en schelpen. Christoffel van den Berghe en Mattheus Molanus schilderden verfijnde landschappen. Salomon Mesdach was een belangrijk portretschilder. En Adriaen van de Venne maakte naam met tekeningen en schilderijen met allegorische voorstellingen.

De Zielenvisserij, olieverfschilderij door Adriaen Pietersz. van de Venne, 1614 (Rijksmuseum Amsterdam). Het schilderij verbeeldt hoe protestantse Noord-Nederlanders (links) en de katholieke zuiderlingen (rechts) naar gelovigen vissen.

François Rijckhals en de derde generatie

Het rijke culturele leven in Middelburg was een perfecte voedingsbodem voor een derde generatie kunstenaars. Onder hen François Rijckhals, maar ook Dirck van Delen, Daniel de Bliek, Johannes Goedaert, Karel Slabbaert en Zacharias Blijhooft. Wat betreft stijl en onderwerpen sloot hun werk aan bij wat Hollandse schilders maakten.

Franchoys (of: François) Rijckhals werd geboren in Middelburg. Zijn grootvader had zich hier in 1589 als timmerman gevestigd. Vermoedelijk kwam hij als vluchteling uit Antwerpen. Hij kocht het huis In den Yngelsche Krayer (tegenwoordig Dam 71), waar omstreeks 1602 kleinzoon François werd geboren. Drie gevelstenen getuigen nog van de aanwezigheid van de familie Rijckhals. Twee daarvan verwijzen naar het christelijk geloof van de bewoners: ‘Met Christo – Ryck in als’ (Met Christus rijk in alles). De knipoog naar de familienaam is duidelijk. Eind twintigste eeuw woonde in dit huis Joop Buma, de latere stadsdichter van Middelburg. Hij spande zich zeer in om Rijckhals aan de vergetelheid te ontrukken.

Het geboorte- en woonhuis van François Rijckhals aan de Dam in Middelburg (Erfgoed Zeeland).

Het ligt voor de hand dat in Middelburg woonachtige schilders, zoals Van de Venne, Rijckhals in zijn jonge jaren sterk hebben beïnvloed. Maar Rijckhals verbleef ook in Rotterdam en Dordrecht, waar hij in aanraking kwam met het werk van Hollandse meesters. En wellicht bracht hij ook enige tijd door in het atelier van David Teniers de Jonge in Antwerpen. Rijckhals staat vooral bekend als een schilder van landelijke taferelen en van indrukwekkende pronkstillevens waarin gouden en zilveren tafelvoorwerpen overdadig aanwezig zijn. Hij schilderde ook boereninterieurs, rustieke stillevens en visstukken. Hij was getrouwd met een burgemeestersdochter uit Tholen, kreeg drie zoons en overleed reeds in 1647. Zijn werk kwam terecht in voorname kunstverzamelingen in binnen- en buitenland, waaronder die van Oost-Europese vorsten en adel. Dat was voornamelijk een gevolg van het feit dat zijn werk lange tijd werd aangezien voor dat van de schilder Frans Hals de Jonge.

Stilleven met asperges, olieverfschilderij door Adriaen Coorte, 1697 (Rijksmuseum Amsterdam).

Terugval

Aan het eind van de zeventiende eeuw was het kunstleven in Middelburg op zijn retour. Een groot deel van de schilders vertrok. Niet dat in Middelburg de vraag naar kunst afnam, maar wel nam de concurrentie vanuit Holland toe. Alleen Adriaen Coorte, die zich toelegde op stillevens, bleef uit deze tijd als een grote naam voortleven.

Literatuur

Laurens J. Bol, ‘Goede onbekenden’, hedendaagse herkenning en waardering van verscholen, voorbijgezien en onderschat talent. III: F. Ryckhals en omgeving, in: Tableau 1980, nr. 6, 304-311.
Johannes Herman Buma, François Ryckhals, 1609-1647, een schilderende magiër uit Middelburg, ‘Ryck in als’, Goes 1994.
Arno Neele, Katie Heyning en Clasien Rooze-Stouthamer, Religie en cultuur, in: Paul Brusse en Wijnand Mijnhardt (red.), Geschiedenis van Zeeland, dl. 2: 1550-1700, Zwolle 2012, 199-295, i.h.b. 273-285.