Een bijzonder boezemstuk

In de voormalige rechtszaal van het ambachtshuis in Oud-Vossemeer bevindt zich een schouw met een geschilderd boezemstuk. Dit boezemstuk met de voorstelling van Justitia werd in 1773 geschilderd door ‘den bekenden Hollandsche schilder’ Jacob Xavery. Dit is een bijzonder werk in zijn oeuvre, omdat hij vooral (enige) bekendheid verwierf als schilder van bloem- en fruitstukken.

Kunstenaarsfamilie

Jacob Xavery was een van de zes kinderen van de veelzijdige Haagse beeldhouwer Jan Baptist Xavery (1697-1742). De grootvader (Hieronymus) en vader (Albertus) van Jan Baptist Xavery waren beeldhouwers. De oudste broer van Jacob Xavery, Jan Hugo, zou eveneens de beitel ter hand nemen. Zijn andere jongere broer, Franciscus, werd eveneens schilder, net als hun oom Gerardus Josephus Xavery (1700-1753). Hun drie zussen zouden eveneens artistieke aspiraties hebben gehad. De familie Xavery was dus een kunstzinnig gezelschap.

Beschermheer

Jacob werd in 1736 geboren en was zes jaar oud toen zijn vader overleed. In 1743 nam de schilder Jacob de Wit (1695-1754) hem en zijn oudere zus Catharina Josepha in zijn huis op. Jacob Xavery genoot onderwijs van hem en Jan van Huysum (1682-1749). Jacob de Wit introduceerde zijn pleegzoon bij de koopman en kunstliefhebber Gerrit Braamcamp (1699-1771), die zijn beschermheer werd. De bewaard gebleven prenten waarop Braamcamp is afgebeeld zijn gebaseerd op een door Jacob Xavery geschilderd portret. In 1763 werd het contact tussen Jacob Xavery en Gerrit Braamcamp verbroken, mogelijk na een ruzie. In datzelfde jaar trouwde Jacob Xavery in Amsterdam met Anna Geertruij Scheffers.

Portret van Gerrit Braamcamp door Reinier Vinkeles, naar Jacob Xavery, 1766 (Rijksmuseum Amsterdam).

Bloemstukken

Jacob Xavery werd op 5 augustus 1766 lid van de Confrérie Pictura. Dit was een genootschap van Haagse kunstenaars. Christiaan Kramm vermeldde in zijn kunstenaarsbiografie dat Jacob Xavery in 1769 met zijn gezin naar Parijs vertrok. Helaas kan dit vermeende verblijf in de Franse hoofdstad tot op heden niet worden gestaafd met archiefgegevens. Het oeuvre van Jacob Xavery bestaat voornamelijk uit geschilderde bloem- en fruitstukken. In mindere mate heeft hij echter ook landschappen, portretten, interieurdecoraties, mythologische en allegorische voorstellingen geschilderd. Het geschilderde boezemstuk in Oud-Vossemeer is om verschillende redenen interessant.

Justitia

Allereerst is het boezemstuk een vreemde eend in de bijt van het oeuvre van Jacob Xavery. Justitia staat op een voetstuk en draagt een lang klassiek gewaad dat haar borsten bedekt. In haar linkerhand houdt ze een zwaard vast dat omhoog wijst. Haar rechterhand leunt op een kind dat zich buigt over een stuk tekst op perkament. In haar hand houdt ze een weegschaal vast. Achter haar ‘waait’ rode draperie. Ze is niet voorzien van een blinddoek. De houten omlijsting met vergulde rocailleornamenten toont zestien wapens, gesneden door Adriaan van der Bilt en geschilderd door Johannes Pieper. In een Amsterdamse veilingcatalogus van 23 mei 1785 is een tekening van Jacob Xavery vermeld, waarop ‘twee standbeelden in nissen’ zouden zijn afgebeeld. Dit kunnen mythologische, allegorische of historische figuren zijn geweest. Deze tekening is een concrete aanwijzing dat Jacob Xavery meerdere standbeelden heeft geschilderd.

Boezemstuk met afbeelding van Vrouwe Justitia door Jacob Xavery, 1773 (Wikimedia Commons).

Gevelbeeld in Den Haag

In het oeuvre van Jan Baptist Xavery is ook een Justitiabeeld vertegenwoordigd. In 1734 vervaardigde hij namelijk een zandstenen beeldengroep ter decoratie van de gevel van het oude stadhuis in Den Haag. Deze beeldengroep bestaat uit een schelpmotief waarin het gekroonde stadswapen van Den Haag is geïntegreerd, geflankeerd door twee beelden die Prudentia en Justitia voorstellen. Prudentia houdt een slang en een spiegel vast en Justitia is voorzien van een zwaard en weegschaal. Ze draagt evenmin een blinddoek.

Zandstenen gevelgroep (1734) door Jan Baptist Xavery in Den Haag (foto Dennis de Kool).

Parijs

Een ander relevant detail is de datering van het boezemstuk. Indien Jacob Xavery vanaf 1769 daadwerkelijk in Parijs verbleef, dan is hij vermoedelijk in of rond 1773 weer teruggekeerd naar Nederland om het project in Zeeland en andere opdrachten ter hand te nemen. In de literatuur is vermeld dat Jacob Xavery na zijn terugkeer ook, net als zijn vader, een tijd werkzaam was in Breda. Het is niet bekend wanneer en waar Jacob overleed. Uit een tekening van een jonge man die is gesigneerd en gedateerd (1795) door Jacob Xavery kan worden afgeleid dat de schilder niet eerder dan 1795 moet zijn overleden.

Bronnen en literatuur

C. Bille, De tempel der kunst of het kabinet van den heer Braamcamp, deel 1, Amsterdam 1961 (proefschrift).
C. Kramm, De levens en werken der Hollandsche en Vlaamsche kunstschilders, beeldhouwers, graveurs en bouwmeesters, Amsterdam 1857.
A.M. Kroes, Kunstenaarsfamilie Xavery 18e eeuw, Leiden 1988 (doctoraalscriptie).
A. Staring, Jacob de Wit 1695-1754, Amsterdam 1958.
M.G. Wildeman, Het stadhuis te ’s-Gravenhage (1733-1739), in: Haags Jaarboekje 1896, ’s-Gravenhage 1896, p. 127-153.
Website Delpher
Website RKD