De Witte Villa in Sas van Gent

De aan de Westkade in Sas van Gent gelegen ‘Witte Villa’ heeft alles te maken met de ligging van Sas van Gent aan het Kanaal Gent-Terneuzen. Het pand werd vermoedelijk in de tweede helft van de negentiende eeuw gebouwd en herbergde twee ambtswoningen van Rijkswaterstaat.

De Witte Villa vóór de verbouwing tot restaurant (foto sas4550).

Eerste sluizen

De Vlaamse handelsstad Gent wenste tegen het midden van de zestiende eeuw een goede verbinding voor schepen over open water. Vanaf Zelzate moesten schepen door een nieuw te graven kanaal het open water van de Papegeule kunnen bereiken. In 1547 gaf Karel V toestemming voor deze werken en twee jaar daarna volgde zijn goedkeuring voor het aanleggen van een sluis in de Landdijk, zodat het niet meer nodig was om de schepen te lossen en de goederen over de dijk heen in andere schepen te laden. Zo kwam er in deze verder nog nagenoeg onbewoonde streek een sluizencomplex tot stand. Aannemers bouwden twee sluizen: de Zoute Speije aan de kant van het open water en de Zoete Speije aan de kant van het kanaal. Daartussen lag het sas – de sluiskom. De sluizen trokken bedrijvigheid aan en mensen vestigden zich in de nabijheid ervan. Kaaimeesters, arbeiders, winkeliers en herbergiers verdienden hier hun brood. Deze plek was het begin van de nederzetting aan het sas van Gent.

Kanaal naar Terneuzen

Tussen 1825 en 1827 werd het kanaal dat vanuit Gent Sas van Gent bereikte doorgetrokken naar Terneuzen om de Vlaamse havenstad een nieuwe verbinding met open water te geven. De aanleg van het Kanaal Gent-Terneuzen, op initiatief van koning Willem I, maakte van het dorp een aantrekkelijke vestigingsplaats voor fabrieken. Sas van Gent ontwikkelde zich vervolgens tot een industriedorp.

Omdat het kanaal druk bevaren werd en de schepen steeds groter werden, waren een aantal malen ingrijpende aanpassingen nodig. In 1879 besloot men tot het graven van een nieuwe kanaalarm, aan de oostkant van het toenmalige kanaal. Deze arm kwam tussen 1882 en 1885 tot stand. Een deel van de oude vestingwerken van Sas van Gent moest er voor worden ontmanteld. Tot deze werken behoorde ook een nieuwe sluiswachterswoning.

Werkzaamheden ter verbetering van de schutsluis in Sas van Gent, 1884 (ZB, Beeldbank Zeeland).

Een kleine twintig jaar later waren opnieuw aanpassingen noodzakelijk. De passerende schepen waren in omvang toegenomen en Gent wilde de concurrentiestrijd met andere havens niet verliezen. Om de grotere schepen door het kanaal te geleiden waren nieuwe sluizen in Terneuzen en Sas van Gent nodig. Ze werden op 1 oktober 1908 in gebruik genomen. Ook de bediening was gemoderniseerd, deze was nu elektrisch. In Sas van Gent was een afleidingssas gebouwd – de voor die tijd grootste sluis van Nederland, met een lengte van 200 meter, een breedte van 26 meter en een waterhoogte van 9,50 meter. Met een ruimer kanaal tussen Gent en Terneuzen, sluizen bij Terneuzen en Sas van Gent, bruggen bij deze plaatsen alsmede bij Sluiskil en een elektrische centrale bij Terneuzen waren de werken rond het kanaal in 1908 weer helemaal up-to-date.

Westkade omstreeks 1915 (ZB, Beeldbank Zeeland). De Witte Villa is op de achtergrond zichtbaar. De suikerloods is nog niet gebouwd.

De nieuwe kanaalarm werd in de jaren zestig gebruikt als basis voor een nieuw kanaal tussen Terneuzen en Gent. Tussen 1960 en 1968 werden belangrijke verbeteringen aangebracht. Sas van Gent verloor toen zijn sluisfunctie; het kanaal liep zonder sluis en alleen met een brug aan de oostzijde langs Sas van Gent. De (midden)sluis uit 1882-1885 werd buiten gebruik gesteld. Een deel van de sluiskolk van de middensluis bevindt zich nog bij de Prinsenkade. De oudste, meest westelijke sluisarm werd afgedamd. Hierop werd het Keizer Karelplein aangelegd. Over de havenkolk van de westarm is in 1980 een ophaalbrug gebouwd.

Waterstaatswoningen

Voor beambten van Rijkswaterstaat en hun gezinnen werd aan de Westkade (nummers 111-112) een dubbel woonhuis gebouwd. Vermoedelijk gebeurde dit omstreeks 1860; andere bronnen dateren het gebouw op 1910. De dubbele woning heeft twee vooruitspringende entreepartijen.

De Witte Villa aan de Westkade in Sas van Gent (foto sas4550).

Van ongeveer 2006 tot 2013 was in het pand de zorgwerkplaats De Balans gevestigd: een dagbesteding voor volwassenen, gericht op re-integratie. De Gemeente Terneuzen zette de ‘Witte Villa’ in 2013 te koop. Het huis maakte deel uit van een plan tot herinrichting van het gebied van de suikerloods en –silo. In de naastgelegen, uit 1921 daterende suikerloods werd het Industrieel Museum Zeeland gevestigd. De ‘villa’ moest een horecabestemming krijgen. Die is gerealiseerd met de komst van restaurant Dockside van de broers Bart en Jens Hoogstad.

Literatuur

J. van Hecke, De ontwikkeling van de sluizen en nederzetting, op website Heemkundige Kring Sas van Gent.
J. van Hecke, Het verval van de vesting en opkomst industrie, op website Heemkundige Kring Sas van Gent.
Ronald Stenvert e.a. (red.), Monumenten in Nederland – Zeeland, Utrecht 2003.