Cronyk van Zeeland

Boekhandels, uitgeverijen en drukkerijen bloeiden in het Middelburg van de zeventiende eeuw. Een zeer bijzonder boek uit die tijd beschrijft de toenmalige geschiedenis van Zeeland. Het is nog steeds een belangrijke historische bron: de Nieuwe Cronyk van Zeeland door Mattheus Smallegange. Ook wel kortweg de Cronyk van Zeeland of de Cronyk van Smallegange genoemd.

Afbeelding van Burgh in de Nieuwe Cronyk van Zeeland (ZB, Beeldbank Zeeland).

Goes

Mattheus Smallegange werd geboren in Goes en op 29 december van dat jaar aldaar gedoopt. Hij studeerde van 1643 tot 1649 rechten in Utrecht en maakte daarna een ‘grand tour’ naar Frankrijk. Bij terugkomst vestigde hij zich in Goes, waar hij commissaris van de schutterij werd. Hij bleef zijn hele leven ongehuwd.

Eerdere kronieken

In 1682 begon hij aan het schrijven van de Cronyk. Dit boek is een samenvatting van en vervolg op eerder verschenen kronieken van onder andere Jacobus Eyndius, Johan Reygersberg en Marcus Zuerius van Boxhorn. Daar waar hij ze gebruiken kon, nam Smallegange delen uit de oude kronieken over. Zelf verzamelde hij nog meer materiaal over de geschiedenis van Zeeland. Het onderzoek kostte hem veel tijd en geld, maar hij kreeg financiële steun van de Staten van Zeeland.

Nieuwe Cronyk van Zeeland.

Vertraging

De Cronyk was in 1696 klaar, maar verscheen pas in 1700. De jarenlange vertraging ontstond door onenigheid tussen de Zeeuwse steden en de Staten van Zeeland – het gewestelijk bestuur.

Inhoud

Het boek behandelt de politieke en militaire geschiedenis van Zeeland, alsmede de economie, geografie en staatsinrichting. Smallegange behandelt alle steden en heerlijkheden en tal van personen en instellingen. Het boek werd fraai geïllustreerd met plattegronden, stads- en havengezichten en afbeeldingen van gebouwen en buitenplaatsen. Uit alles spreekt de welvaart en rijkdom van de Zeeuwse elite uit die tijd.

Plattegrond van Veere in de Nieuwe Cronyk van Zeeland (ZB, Beeldbank Zeeland).

Uitgevers en drukkers

De Middelburgse drukker Johannes Meertens drukte het boek. Meertens was een vertegenwoordiger van het bloeiende boekhandels- en drukkersbedrijf in Middelburg in de zeventiende eeuw. De stad had eind zestiende eeuw al een groot aantal boekdrukkers uit de Zuidelijke Nederlanden aangetrokken. In andere Zeeuwse steden verschenen uitgevers en drukkers pas na 1600.

De stadsbesturen hadden grote behoefte aan lieden die het drukkersvak machtig waren. De nieuwe staatkundige situatie, waarin Zeeland een soeverein gewest was en de steden zeer machtig waren, noodzaakte tot uitvaardiging van tal van gedrukte plakkaten en ordonnanties. Ook de invoering van het gereformeerde geloof bracht een grote hoeveelheid nieuw drukwerk met zich mee. Er was behoefte aan praktische godsdienstige handboeken als de Bijbel, catechismussen en psalmboeken.

Gasthuiskerk in Zierikzee, afgebeeld in de Nieuwe Cronyk van Zeeland (ZB, Beeldbank Zeeland).

Daarnaast was er vraag naar goede kaarten, vooral voor de bloeiende zeevaart. De Visscher-Roman atlas uit 1655 is hiervan het bekendste voorbeeld. De productie van atlassen verschoof overigens al snel in de zeventiende eeuw in zijn geheel naar Amsterdam.

De zogenaamde Speculum Zelandiae bestaat uit tekeningen van Zeeland halverwege de zeventiende eeuw. De verzameling hoort bij de Visscher-Roman Atlas.

Middelburg was in Zeeland het onbetwiste centrum van de boekdrukkunst en uitgeverijen had ook uitstraling daarbuiten. Tussen 1550 en 1700 werden zeker meer dan 1300 titels in de Zeeuwse hoofdstad uitgegeven en gedrukt. Het hoogtepunt lag in de jaren zestig van de zeventiende eeuw. Daarna viel het aantal in Middelburg gedrukte titels in rap tempo terug tot het niveau van begin die eeuw. Drukkers en boekhandelaren uit de grote Hollandse steden overvleugelden daarna de Middelburgers.

Geen deel twee

Smalleganges Cronyk verscheen dus toen het uitgeversvak in Middelburg alweer op zijn retour was. Niettemin is zijn boek nog altijd een belangwekkend werk voor de provincie. Een tweede deel was wel voorzien, maar is er nooit gekomen. Smallegange maakte hiervan een samenvatting in een kort Besluyt, dat in 1704 verscheen. Hij schreef wel andere werken, waaronder een aantal genealogieën en vertalingen.

Smallegange overleed op 5 januari 1710 in een huurkamer in zijn geboorteplaats Goes.

Literatuur

Arno Neele e.a., Religie en cultuur, in: Paul Brusse en Wijnand Mijnhardt (red.), Geschiedenis van Zeeland, deel 2: 1550-1700, Zwolle/Utrecht 2012, 199-295.
P.J. Verkruijsse, Mattheus Smallegange (1624-1710) en zijn cronyk van Zeeland, Schiedam 1977.